Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Firma  (müəssisə)  və  onun  fəaliyyət  mexanizmi.  Menecmentin  nəzəri  əsaslan 

lın 

mərKəzləşməsində  mühüm  mənbədir,  belə 

Kİ, 

udulmaların 

çox 

hissəsi 

bilavasitə orta müəssisələrin payına düşür. 

İri  müəssisələr  sayca  az  olsalar  da  bir  sıra  üstünlÜKİərə  malİK- 

dirlər.  Əvvəla,  məhsulun  böyÜK  həcmdə  istehsalı  yalnız  iri 

müəssisələrdə  mümKÜndür.  ABŞ-da  Kənd  təsərrüfatı  məhsullarının 

32%-i cəmi 1,4% təşKİl edən iri müəssisələr tərəfindən istehsal edildiyi 

halda,  34%  təşKİl  edən 

K

İ

Ç

İ

K 

firmalar  cəmi  3,2%  məhsul  istehsal  edir. 

İKİncisi,  nəhəng  elmi-tədqiqat  işlərinin  aparılması  və  elmi-  texnİKİ 

tərəqqinin  nəticələrinin  tətbiqi  məhz  iri  firmalarla  bağlıdır  (ABŞ-da 

bütün  elmi-tədqiqat  işlərinin  99%-i  600  iri  Korporasiya  tərəfindən 

maliyyələşdirilir). Üçüncüsü, iri firmaların möhKəmliyi və davamlılığı 

iqtisadiyyatın stabilliyini və onun yÜKSƏlməsini tə'min edir. 

Hər  bir  öİKənin  iqtisadi  inKİşafında  müxtəlif  formalı  və  ölçülü 

müəssisələrin özünəməxsus yeri və rolu vardır. 

§4. Menecment və onun əsas prinsipləri 

Əvvəllərdə qeyd etmişdİK Kİ, tarixən idarəetmə funKsiyası biznes - 

fəaliyj'ətin  təşKİlatçıları  -  müİKİyyətçi-sahibKarlar  tərəfindən  yerinə 

yetirilirdi.  LaKİn 

XIX 

əsrin  sonu 

XX 

əsrin  əvvəllərində  istehsalın 

inKİşafı idarəetmə məsələsini yeni şəKİldə qoymuşdur. TexnİKanın və 

yeni texnologiyanın inKİşafı, istehsalın miqyasının artımı idarəetməni 

KƏSKİn  surətdə  mürəKKəbləşdirmiş,  onu  xüsusi  bilİK  tələb  edən 

fəaliyyət dairəsi Kİmi ayırmışdır. 

İdarəetmə  funKsiyasının  sahibuarlardan  ayrılmasında  məhsuldar 

qüvvələrin inKİşafının, onun əsasını təşKİl edən elmi-texnİKİ inqilabın 

tə'siri  böyÜK  olmuşdur.  Elmi-  texnİKİ  inqilab  istehsalda,  eləcə  də 

istehsalın idarə edilməsində yeni əməK intizamı, yeni təş- Kİlatçılıq və 

yeni münasibətlər tələb etdi. Elmi-texnİKİ inqilab dövründə idarəetmə 

amilinin,  bununla  əlaqədar  olaraq  idarəetmə  funKsiyasını  yerinə 

yetirən insanların rolu və sosial vəziyyətinin yÜKsəlməsi «menecerlİK 

inqilabı» Konsepsiyasının meydana gəlməsi üçün əsas olmuşdur. Buna 

müvafiq  olaraq  tədricən  mül-  Kİyyətçilərin  adından  istehsalın 

idarəetmə  funKsiyasını  yerinə  yetirən  peşəKar  təşKİlatçılar  - 

menecerlər  formalaşır.  Firmaların  (müəssisələrin)  səmərəli  idarə 

edilməsi  vəzifəsinin  bu  işi  yaxşı  bilən  və  bacaran  muzdlu  peşəKar 

mütəxəssislərə  —  menecerlərə  həvalə  edilməsilə  bazar  iqtisadiyyatı 

öİKƏlərində,  yeni  müstəqil  bir  fəaliyyət  növünün  -  menecmentin 

meydana gəlməsinin əsası qoyuldu. 

Firmanın  malİK  olduğu  iqtisadi  resurslardan  istifadə  etməKİə 

qarşıda duran məqsədlərə çatmaq üçün onun səmərəli idarə edil- 

268 

---

Menecment və onun əsas prinsipləri 

məsi menecmentin mahiyyətini təşKİl edir. 

Menecment (ingilis sözü, manaqement - idarəetmə mə'nasını 

verir) istehsalın səmərəliliyini yÜKSəltməK və mənfəəti artırmaq 

məqsədilə istehsalın idarə olunmasının prinsip, metod və formala- 

rı haqqında nəzəri və prantİKİ bilİKİər sistemidir. 

Beynəlxalq təcrübədə menecment sahibKarlıq Korporasiyası və 

səhmdar Kampaniyası şəraitində sosial-iqtisadi proseslərin idarə 

edilməsinin sinonimidir. «Menecment» sözünə dörd mə’na ver- 

məK olar: insanlarla davranış üsulu (manerası), idarəetmə usta- 

lığı; spesifİK qabiliyyətlər və inzibati vərdişlər; idarəetmə orqanı; in- 

zibatçılıq vahidi. 

Müasir şəraitdə müxtəlif firmalarda iqtisadi durumun və- 

ziyyətini 3 əsas amil müəyyən edir: a) texnİKa və texnologi- 

yanın vəziyyəti; b) iş qüvvəsinin Keyfiyyəti; v) istehsalın təşKİli və 

idarə edilməsi (menecerlİK). Bu amillərdən üçüncüsü, sistemyara- 

dıcı xaraKter daşıyır. Tədqiqatlar göstərir 

K

İ,

 

menecerliyin və- 

ziyyəti texnİKanın, texnologiyanın və eləcə də işçi qüvvəsinin sə- 

viyyəsinə tə'sir göstərir. 

Müasir menecerlİK öz «xaraKteri», öz inKİşaf məntiqi olan 

xüsusi iqtisadi münasibətlər mühitidir. Təsadüfi deyildir Kİ, XX 

əsrin görKəmli iqtisadçılarından biri olan A.Marşal Kapital, əməK 

və torpaq Kİmi üç ən’ənəvi amillə yanaşı idarəetməni ayrıca bir 

amil Kİmi xüsusi olaraq ayırmışdır. 

Dünya ədəbiyyatında elmi menecment, əməyin elmi təşKİli nə- 

zəriyyəsi və metodologiyasının əsasını qoymuş AmerİKa mühəndisi 

və tədqiqatçısı F.Teylora xüsusi yer verilir. F.Teylor idarəetməyə 

«nə etməK lazımdır və bunu ən yÜKSƏK şəKİldə və ucuz başa gəl- 

məKİə necə etməyi dəqiq bilməK məharəti» Kİmi baxmışdır. Onun 

fİKİrləri 1911-ci ildə çapdan çıxmış «Elmi menecerliyin prinsiplə- 

ri» əsərində verilmişdir. Burada idarəetmə prinsipləri dörd qrupa 

bölünür: 

1.

 

Məqsədin seçilməsi; 

2.

 

Məqsədə çatmaq vasitələrinin seçilməsi; 

3.

 

Məqsədə çatmaq vasitələrinin hazırlanması; 

4.

 

Nəticələrə nəzarət edilməsi. 

Teylorun müasiri fransız A.Fayol özünün zəngin 

də nəzərə almaqla «Ümumi və sənaye idarəetməsi» 

əsərində menecment nəzəriyyəsini inKİşaf etdirmişdir. A.Fayol 

müəssisədə aparılan bütün əməliyyatları altı qrupa bölür: 1) TexnİKİ, 

2) Kommersiya, 3) Maliyyə, 4) MüİKİyyətin və şəxsin mühafizəsi, 5) 

Uçot, 6) İnzibati. Əslində idarəetməyə o, altıncı qrupu aid edir. 

A.Fayola görə, idarəetmə - müəssisənin resurslarından ən əlve- 

rişli şəKİldə istifadə etməyə cəhd göstərilməKİə onu məqsədə çat- 

təcrübəsini 

(1916-cı il) 

269 

---