Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

TəKrar istehsal 

yol verilir. Real istehsal edilmiş milli məhsulun həcmi həddindən artıq 

şişirdilmiş olacaq. 

Məsələn, yanacaq sənayesi üçün məhsulun benzinə çevrilməsi bir 

neçə mərhələdən Keçir. Əwəla, o hasil olunur, sonra e’mal sənayesinə 

daxil  olur.  Axırda  isə  yanacaqdoldurma  stansiyalarına  göndərilir. 

Əgər  hesab  etsəK  Kİ,  istehsal  edilən  neftin  tonunun  qiyməti  X 

manatdırsa, onda üç dəfə istehsal, e'mal, istifadə olunma mərhələsində 

istehsal xərcinin tərKİbinə daxil olacaq. La- Kİn neftin real dəyəri hər 

e'mal  mərhələsindən  sonra  KonKret  müəssisələrin  əməK  haqqı, 

amortizasiya mənfəəti Kİmi üzə çıxır. 

Deməli,  ÜDM  və  ÜMM  təKrar  hesablanmasının  aradan 

qaldırılması  üçün  hər  aralıq  e'mal  mərhələsindən  sonra  yaradılmış 

əlavə dəyəri nəzərə almaq lazımdır. 

Əlavə  dəyər  dedİKdə,  istehsal  prosesində  yaradılmış  məhsulun 

dəyərinə  mövcud  müəssisənin  real  payı  nəzərdə  tutulur.  Daha 

doğrusu, həmin müəssisənin əməK haqqı, mənfəəti və amortizasiyası 

əlavə dəyərin həcmini müəyyən edir. 

GöstərməK  lazımdır 

Kİ, 

ÜDM  və  ÜMM  əsasən  üç  metodla 

hesablanır. 

Birincisi,  sahə  metoduna  görə,  bura  milli  iqtisadiyyatın  bütün 

sahələrindən istehsal edilmiş əlavə dəyərlərin həcmi daxil edilir. 

İKİncisi,  xərc  metoduna  görə,  bura  il  ərzində  istehsal  edilmiş 

məhsulların  alınmasına  sərf  edilmiş  bütün  xərclərin  həcmi  nəzərdə 

tutulur. 

Üçüncüsü,  gəlir  metoduna  görə,  bura  il  ərzində  öİKədə  istehsal  edilmiş 

məhsullardan əldə olunan gəlirlər daxil edilir. 

Bütün bu deyilənlərlə əlaqədar olaraq qeyd etməliyİK Kİ, mühüm 

maKroiqtisadi göstəricilərdən biri də xalis milli məhsuldur (XMM). Bu 

göstəricinin ÜDM və ÜMM fərqi ondan ibarətdir Kİ, onun həcminə il 

ərzində  amortizasiya  ayırmaları  daxil  edilmir.  Əgər  amortizasiya 

ayırmaları  istehsalın  inKİşafını  bilavasitə  tə'min  edirsə,  onda  o, 

əhalinin rifah halının yÜKSəldilməsində bir o qədər rol oynayır. 

Ona  görə  də  XMM  milli  iqtisadiyyatın  real  göstəricisi  Kİmi  il 

ərzində istehsal və istehlaK etdiyi əmtəə və xidmətlərin dəyərini 

ƏKS 

etdirir.  Deməli,  ÜDM  və  ÜMM-dən  il  ərzində  nəzərdə  tutulmuş 

amortizasiya ayırmalarını çıxdıqdan sonra yerdə qalan hissəyə XMM 

deyilir. XMM-dən dolayı vergiləri çıxdıqdan sonra yerdə qalan əməK 

haqqı 

həcmi, 

renta 

ödənişləri 

və 

mənfəətin 

Kəmiyyətini, 

maKroiqtisadiyyatın  daha  mühüm  bir  göstəricisini,  milli  gəliri  (MK) 

ƏKS 

etdirir.  Milli  gəlir  il  ərzində  yeni  yaradılmış  dəyər  olub,  cari 

istehsal  ilinin  əhalinin  həyat  səviyyəsi  üçün  real  imKanla-  rını 

ƏKS 

etdirir. Ona görə də onun Kəmiyyətini hesablayarKən 

342 

---

Milli hesablar sistemi 

UDM fərqli olaraq onun həcminə amortizasiyanın: dolayı vergilərin, dövlətin 

maliyyə yardımının məbləği daxil edilmir. 

Təsərrüfatçılıq  fəaliyyətində  istehsal  və  istehlaK  edilmiş  MK 

fərqləndirilir. 

^ 

İstehsal  edilmiş  MK  dedində,  bura  il  ərzində  yeni  yaradılmış  əmtəə  və 

xidmətlərin ümumi həcmi nəzərdə tutulur. 

İstifadə edilmiş MK dedində, bu, istehsal edilmiş MK-dən təbii fəlanətin 

törətdiyi  itnilərin,  məhsulların  saxlanılmasındanı  ziyanların,  xarici  ticarət 

saldosunun fərqinin çıxılması nəzərdə tutulur. 

Milli  gəlirin  tədqiqi  nlassin  siyasi  iqtisadın  yarandığı  gündən  indiyə 

qədər daima diqqət mərnəzində olmuşdur. İln dəfə olaraq U. Petti 1664-cü ildə 

əhalinin  gəlirlərinin  və  xərclərinin  balansım  tərtib  etmiş  və  belə  nəticəyə 

gəlmişdir ni, milli gəlir əhalinin torpaqdan, evlərdən, napitaldan və əməndən 

əldə  etdiyi  gəlirlərin  məbləğindən  ibarətdir.  Onun  ardınca  A.Smit  və 

D.Rinardo  milli  gəliri,  cəmiyyətin  bütün  gəlirlərindən  ibarət  olan  ictimai 

məhsuldan  istehsal  vasitələrinin  dəyərini  çıxmağı  yerdə  qalan  hissə  nimi 

qəbul  edirdilər.  Fransa  nlassin  siyasi  iqtisadının  yenunlaşdırıcısı  olan  Sis- 

mon de Sismondi ölnənin illin məhsulu ilə milli gəliri eyniləşdirirdi. 

Alman alimi K.Marns milli gəliri, cəmiyyət miqyasında muzdlu fəhlələrin 

canlı əməyi yaradılmış yeni dəyər hesab edirdi. 

Fransız  iqtisadçısı  Jan  Batist  Sey  hesab  edirdi  ni,  dəyər  və  faydalılıq 

istehsalın üç amilinin (əməyin, napitalın və torpağın) xidmətinin nəticəsidir. 

Lanin  bütün  məhsulların  ümumi  dəyəri  üç  sinfin:  fəhlələrin, 

napitalistlərin  və  torpaq  sahiblərinin  gəlirlərindən  ibarətdir.  Milli  gəliri  hər 

gəlir əldə edən adam istehsal edir. 

Müasir Qərb məntəbinin demən olar ni, ənsər nümayəndələri 

J.Seyin  milli  gəlirə  aid  olan  baxışını  bölüşdürürlər.  Belə  hesab  edilir  ni, 

peşəsindən,  məşğuliyyətindən  asılı  olmayaraq  hər  fəaliyyət  növü  eyni 

dərəcədə gəlir gətirir. 

Hər  halda  bu  deyilənlər  bir  daha  sübut  edir  ni,  cəmiyyətin  milli  gəliri 

onun  həcmi,  istifadə  olunması  daima  diqqət  mərnəzində  olmuşdur.  Onun 

həcminin  artımı,  adamların  rifah  halının  yaxşılaşdırılmasının  xalis  iqtisadi 

mənbəyidir. 

§4. MaKTOiqtisadi tarazlıq və defisitlİK 

problemi 

İqtisadi innişafın tə'min olunması, mövcud resurslardan səmərəli istifadə 

olunması,  əhalinin  yaşayış  səviyyəsinin  yaxşılaşdırılması  hər  bir  normal 

iqtisadi sistemin əsas iqtisadi məsələlərinin 

343 

---