Ġdeya və layihə müəllifi

26 
 
Bazar çay üzərində tağlı körpü. 
 
Həkəri  çayı  -  Hacısamlı  dərəsində  ġəlvə  çayın  və  Hocazsu  çayın 
birləĢməsindən  yaranır.  Həkərinin  hər  iki  mənbəyi  öz  baĢlanğıcını  Mıxtökən 
silsiləsindən,  dəniz  səviyyəsindən  2580  m  hündürlükdən  götürür.  Öz  axarı 
boyunca Hoçaz  çayı və  Zabux çayını qəbul edərək zənginləĢir, BərguĢad çayı ilə 
birləĢdikdən  sonra,  Araza  tökülür.  Bəzi  gümanlara  görə,  "Həkəri"  sözü  kürd  dilli 
Həkəri  tayfasının  adı  ilə  bağlıdır.  MəĢhur  Sarı  aĢığın  qəbri  Həkəri  çayının  sağ 
sahilində, onun sevgilisi YaxĢının qəbri isə sol sahilindədir (91, 72). 
Çaundur çayı - öz mənbəyini Qapıcıq 
dağının zirvələrindən götürür. Oxçu dərəsi və 
Süsən  dağın  vadisi  boyunca  axaraq  Mincivan 
yaxınlığında  Araza  tökülür.  Oxçu  dərəsi 
axarında Oxçu çay, Qatar, Qavarat və Qalizur 
mis  mədənlərinin  yanından  keçərkən  isə 
Mədən çay adlanır. Böyük qolları Gığı çay və 
Əcənan  çaydır.  Hal-  hazırda  Oxçu  çayı 
olduqca  artıq  çirklənmiĢdir.  Qafan  mis 
zavodlarının  bütün  çirkab  suları,  ağır  metallar 
və ola bilsin ki, radioaktiv  maddələr ermənilər 
tərəfindən  bilərəkdən  (Araz  hövzəsini  çirkləndirmək  məqsədilə)  Çaundur  çaya 
axıdılır.  Çaundur  sözünün  mənası  çox  güman  ki,  bu  ərazilərdə  XII  əsrdən 
baĢlayaraq, məskunlaĢan çavındır türklərinin (səlcuqlar) adı ilə bağlıdır. 
Bəsit  çay  -  Zəngilan  rayonu  ərazisindədir.  Bartaz  yaylasından  baĢlayaraq 
axarı  boyunca  ġixovuz,  ġükrətaz,  Sobusu  çaylarını  özünə  birləĢdirir.  Baharlı 
kəndindən keçərkən Baharlı, Rəzdərə kəndində isə Rəzdərə çay adlanır. 
Meğri  çayı  -  Oxçu  və  Meğri  dərələrini  ayıran  Cibənd  dağ  silsiləsindən 
baĢlayır,  Lehvaz  dərəsindən  keçərək  Meğri  çökəyinə,  oradan  isə  Araz  çayına 
tökülür: Vartanizor çay, Lehvaz çay, LiĢk çay kimi qolları vardır. 
Zəngəzurun  su  hövzələri  Ģəffaflığı,  duruluğu  və  iti  axarı  ilə  seçilir.  Bu 
çaylarda dağ çaylarına  məxsus çox dadlı və ləzzətli forel, bığlı balıq, göy balıq, 
daban balığı, Həkəri və BərguĢadın bol sularında isə iri qızıl balıq (losos) olur. 
 
Zəngəzurun iqlimi 
 
Zəngəzurun  ab-havasından  danıĢarkən  istər-istəməz  bu  torpaq  haqqında 
qədim  zamanlarda  deyilmiĢ  bir  aforizmi  xatırlamalı  olursan:  "Zəngəzur  elə  bir 
ölkədir ki, onun ərazisində eyni gündə həm qarpız, həm də qar-buz tapa bilərsən". 
Doğrudan  da,  Zəngəzurun  təbii-coğrafi  mövqeyi  elədir  ki,  burada  Araz  qırağı 
düzənlikdəki və uca dağ silsiləsindəki iqlim Ģəraiti tamamilə bir-birinin əksinədir. 
Dağ silsilələri, keçilməz dərin dərələr çox yerdə böyük əraziləri bir-birindən 
ayırır,  iki  dağ  arasındakı  böyük  çökəkliklər  dağların  zirvələri  ilə  tam  kontrast 
təĢkil edir. 

---

27 
 
Ümumiyyətlə,  götürdükdə  isə  Zəngəzurun  çox  hissəsi  dağlıq  olduğundan 
burada  ən  uzunömürlü  və  "yaddaqalan",  insanları  qayğılandıran,  sanki  insanlarla 
mübarizə üçün gələn fəsil qıĢdır. Zəngəzurun ərazisinin 2/3 hissəsində qıĢ çox sərt, 
soyuq  və  qarlı  keçir.  Dəniz  səviyyəsindən  1800  metr  və  daha  yüksək  olan 
ərazilərdə qıĢ fəsli oktyabrın sonlarından baĢlayır və  martın ortalarına qədər, bəzi 
yerlərdə  isə  aprel  ayına  qədər  davam  edir.  QıĢ  çox  sərt,  Ģaxtalı,  bəzən  çovğunlu 
keçir, xüsusilə dağlarda bir neçə ay davamlı olaraq 0°C-dən aĢağı olan temperatur 
Ģəraiti, sırsıra buzlaqlar, bir metr və daha çox hündürlükdə qar örtüyü, qılınc kimi 
kəsən çovğun bu yerlərdə yaĢayıĢı mümkünsüz edir. 
Zəngəzurun  əsas  nəqliyyat  arteriyası  sayılan  ġuĢa-Gorus-Sisyan-Ġrəvan 
(və Naxçıvan) Ģosse yolu (bu yola Zəngəzurda el arasında cadda yolu, yaxud poçt 
yolu  da  deyirdilər)  oktyabrın  sonlarından  baĢlayaraq,  ta  yaz  gələnə  qədər  qalın 
qarla və sırsıra buzla örtülü olurdu (indi də olur, ancaq təəssüf ki, həmin o yerlər 
haqqında  ancaq  keçmiĢ  və  gələcək  zamanda  danıĢmaq  məcburiyyətindəyik-
müəlliflər). 
Yollarda qıĢ boyu iri zəncirli traktorlar və ekskavatorlar qarı təmizləməklə, 
batan  maĢınları  yedəyə  alıb  daha  rahat  yola  çıxarmaqla  məĢğul  idilər.  Tarixi 
bilinməyən  qədim  zamanlardan  bu  yolda,  eləcə  də  Zəngəzurun  böyük  yaĢayıĢ 
məntəqələrini  birləĢdirən  digər  uzun  yollarda  1,5-2  m  hündürlükdə  biri-birindən 
200-300  m  aralı  daĢ  qalaqları  var  idi.  Bu  daĢ  qalaqları  (yerli  əhali  "kələk" 
deyirdi)  qalın  qar  altında  görünməz  olan,  tez-tez  çovğunun  püskürüb  doldurduğu 
yolu  itirməmək  üçün  yolçulara  niĢangah  rolu  oynayırdı.  Dağ  aĢırımlarında  "yol 
ev"ləri, karvansaralar, yaxud yolçu damları son zamanlara qədər qalmaqda idi. 
Zəngəzurun dağlıq ərazilərində  qıĢda  havanın orta  temperaturu 0-5C° bəzi 
vaxtlarda isə mənfi 20-30°C-yə qədər aĢağı düĢürdü. 
Zəngəzur dağlarına yaz tədriclə, nazlı gəlin kimi asta-asta qədəm qoyurdu; 
havalar  yavaĢ-yavaĢ  isinməyə  baĢlayır,  qarlı  çovğunlu  günləri  çiskinli-dumanlı, 
yağıĢlı  havalar  əvəz  edir,  torpağın  donu  açılır,  buzlar  əriyir,  yal-yamacdan  ərinti 
suları xırdaca çeĢmələr kimi səs-səsə verərək günəĢin zərif Ģüaları altında gümüĢü 
parıltı  ilə  üzü  aĢağı-dərələrə,  oradan  isə  çaylara  axıb  tökülərdi.  Torpaq  sanki 
yumĢalır, nəfəs almağa baĢlayırdı, torpaq nəfəs aldıqca onun sinəsindəki cürbəcür 
otlar,  çiçəklər,  güllər  də  iĢıqlı  dünyaya  boy  göstərməyə,  günəĢlə,  su  ilə,  hava  ilə 
seviĢməyə baĢlayırdılar. 
Bir ayın içində  təbiət  yaĢıllığa  qərq olur, bağlarda  alça,  ərik, gilas,  Ģaftalı, 
daha  sonra  isə  alma,  armud  və  digər  ağaclar  gəlin  donuna  bürünüb  bəy  arıları 
gözləyirdilər.  Bu  cümlələri  yazanda  bürkülü  bir  yay  gecəsi  idi  və  Bakının  "Yeni 
GünəĢli"  qəsəbəsindəki  8-ci  mərtəbədə  yerləĢən  mənzilimin  eyvanında 
ağcaqanadlarla "mübarizə" aparırdım. Könlümdən Qafanın Açağu kəndindən olan 
dostum,  gözəl  ziyalı,  təəssübkeĢ  insan  Rauf  Tağıyevə  zəng  vurmaq  və  bu  bahar 
təsvirini ona oxumaq keçdi. Lakin, tez də bu fikirdən daĢındım. Ona görə yox ki, 
Rauf da yəqin bu saat ağcaqanadlarla mübarizə aparırdı və Zəngəzurun baharını bu 

---