Ġdeya və layihə müəllifi

28 
 
Bazar çay üzərində ġam SES-in 
görünüĢü. 
 
yay gecəsi onun yadına salmaq, ən azı insafdan deyildi. Ona görə zəng vurmadım 
ki, o gəlin ağaclar bir də gəldi durdu gözümün qabağında. 
Zəngəzurda  əkin-biçin,  bağ-bağat, 
təsərrüfat  iĢləri  ilə  yalnız  azərbaycanlılar 
məĢğul  idilər  və  azərbaycanlı  kiĢinin  öz 
bağında  əlinin  halal  zəhməti  ilə  basdırdığı 
alma  ağacı  bir  ismətli  müsəlman  qızı  kimi 
gözümün  qabağından  getmirdi  və  elə  bil  lal 
baxıĢları  ilə  məndən  soruĢurdu:  Bəs  hanı 
bizim öz arılarımız? Niyə bizim ləçəklərimizi 
eĢĢək arılarına  təslim edib getdiniz? BaĢınıza 
da  bahalı-bahalı  papaqlar  qoyursunuz!  Rauf 
müəllimə bu səbəbdən zəng vura bilmədim və 
elə bu səbəbdən də Zəngəzurun yazından daha 
danıĢa bilmədim. Qəhər məni boğdu... 
...Zəngəzurun  yayı  da  müxtəlif  yerlərdə 
bir-birindən  fərqlənirdi.  MeĢə  zolağından  hündürdə  yerləĢən  dağ  zirvələrində  yay 
qısa müddətli (2-3 ay), çox zaman yağıĢlı və buludlu keçirdi. Bu zirvələrdə demək 
olar  ki,  qar  ərimirdi.  Otlaqlar  və  meĢə  zolağı  ərazilərdə,  eləcə  də  dağ  ətəyi 
zonalarda  yay  quru  isti  (günortalar),  nisbətən  uzun  müddətli  (4-5  ay)  keçirdi. 
Zəngəzurun  yaĢayıĢ  məntəqələrinin  çoxu  bu  zolaqda  yerləĢdiyindən  yay  ayları 
burada həyat qaynayırdı; yaylaqlara, örüĢlərə çıxan kim, ot biçən, taxıl yığan, qıĢa 
tədarük görən kim, bağ-bostan suvaran kim, eləcə istirahətə gələn kim! 
Payız Zəngəzurda adətən, yağıĢlı keçir və ən qısa fəsil sayılır, oktyabrda öz 
yerini  istər-istəməz  qıĢa  verərək  bir  illiyə  gözdən  itir.  Sonra  isə  yenə  qayıdır, 
təkrar-təkrar  qayıdır  Zəngəzurun  qənrəsiz  nemətlərinə,  dadlı-tamlı  bar-bəhərinə 
sahib olur. Daha bizim kimi yox! 
Eyni  zamanda  qeyd  etməliyik  ki,  Zəngəzurun  heç  də  hər  yerində  iqlim 
Ģəraiti yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi deyildir. Belə ki, Araz çayı boyunca, Həkəri 
və BərguĢad dərələrində yay uzun və yandırıcı isti, çox zaman isə bürkü keçir. 
 
Zəngəzurun canlı aləmi 
 
Zəngəzurun təbiəti və iqlim Ģəraiti, zəncirvari sıra dağlar, dağlar arasındakı 
ormanlar,  sıldırım  qayalıqlar,  keçilməz  aĢırımlar,  gursulu,  sürətli  dağ  çayları  bu 
ölkənin  bitki  örtüyünün  və  heyvanlar  aləminin  müxtəlifliyini  Ģərtləndirən  baĢlıca 
amildir. 
Zəngəzurun  landĢaftı  dəniz  səviyyəsindən  450  m  (Yazı  düzü) 
hündürlükdən 4000 m (Qapıcıq dağı) hündürlüyə qədər dəyiĢir və hər hündürlük 
zolağı  öz  bitki  aləmini  bu  torpağa  bəxĢ  etmiĢdir.  Düzən  və  dağətəyi  ərazilərdə 
biçənəklər, otlaqlar, əkin yerləri bir-birini əvəz edir. 

---

29 
 
Əkin sahələrində buğda, arpa, vələmir, pərinc, qismən çəltik (Qubadlıda), 
texniki  bitkilərdən  tütün,  kartof,  bağ-bostan  bitkilərindən  kələm,  pomidor,  xiyar, 
bibər,  qarpız-qovun  (Meğri,  Zəngilan  və  Qubadlıda)  əkilir.  Bağlarda  cəviqoz, 
alma,  armud,  Ģaftalı,  ərik,  alça,  gilas,  gilənar,  tut,  gavalı,  heyva  və  s.  meyvələr 
əkilib, becərilir, bol və dadlı məhsul verirdi. 
Zəngəzurun meĢələri əsasən Qubadlı, Qafan və Gorus rayonlarının, qismən 
də Sisyan və Meğri rayonlarının payına düĢür. 
MeĢələrdə  palıd  (qara  palıd  və  qırmızı  palıd),  vələs,  fısdıq,  ağcaqayın, 
ardıc,  qarağac  və  s.  ağaclar  üstünlük  təĢkil  edir.  MeĢələrdə  və  meĢəətrafı 
yamaclarda  saysız-hesabsız  cır  alma,  cır  armud,  itburnu,  yemiĢan,  qarağat, 
böyürtkən, moruq kolları bitir. 
Zəngəzurun  heyvanlar  aləmi  də  zəngin  və  rəngarəngdir.  Düzən,  dağətəyi 
və  dağlıq  ərazilərdə  olan  irili-xırdalı  bütün  canlılar  Zəngəzurda  yaĢayırlar. 
Onlardan ayı, canavar, tülkü, porsuq, süleysin, çaqqal, dovĢan, vaĢaq, kirpi, qaban, 
cüyür,  qırqovul,  kəklik,  çöl  göyərçini,  bildirçin,  qara  toyuq,  qartal,  sərçə,  qarğa, 
sağsan  (qəcələ),  gürzə,  kərtənkələ  və  s.  adlarını  sadalamaqla,  bu  gözəl  torpaqda 
yaĢayan iki möcüzəli və təkrarolunmaz gözəlliyə malik, yaradıcı təbiətin özü qədər 
əsrarəngiz, ürkək, güclü və ərköyün canlı haqqında - keygidər və arqalı barəsində 
ətraflı məlumat vermək istərdik. 
Gəlin bu barədə Qafan rayonunun ağsaqqallarından biri, Səməd Qarayevin 
"Qazangöl həsrəti" kitabına müraciət edək: 
Dağlarda  dağ  keçisi,  təkə,  dağ  qoyunu  (arqalı),  çox  olurdu.  1940-50-ci 
illərdə  sürülərlə  olurdular.  Arqalı  dağın  düzənlik  hissəsində,  qoçlar  qar  olan 
yerlərdə, qarın üstündə olurdular. Dağ keçiləri balaları ilə dağın ətəyində, təkələr 
isə gündüz dağın zirvələrində, gecə isə aşağılara enib otlayırdılar. Günəş ilk dəfə 
dağın zirvələrinə vuranda heyvanlar yüksəkliklərə qalxır, təkələr isə zirvəyə çıxıb 
yatırdılar.  Arqalılar  oktyabr  ayından  sonra  Naxçıvan  MR-nın  ərazilərinə  keçir, 
Qarovun  dərədə  qalıb  qışlamırdılar.  Ordubad  və  Culfa  dağları  güneydir,  otu  da 
çox olur, ona görə də qışı orada keçirib, aprel-may aylarını Qarovun dərənin yaşıl 
çəmənliklərinə  qayıdır  və  orada  balalayırdılar.  Hər  bir  dağ  qoyunu  və  keçisi  2 
bala doğur, onu diqqətlə bəsləyir, 2-3 aydan sonra balaları da anaları boyda olur. 
Ovçular  deyirdilər  ki,  payızdan  18  gün  qalanda  "ülkər"  axşamdan  doğur, 
elə o vaxtda da təkələr keçilərin içinə qarışırlar, ona görə də belə bir məsəl var: 
"Təkə gözünü ülkərə tikən kimi" - deyirlər. Döl almış keçilər yay girəndə doğurlar, 
o vaxt hava isti, ot çox olur, körpə balanı saxlamaq imkanı çoxalır. 
Dağ təkələri çox yaşayırlar, onların yaşını buynuzlarındakı illik düyünlərlə 
hesablayırlar,  buynuzunda  12-14  illik  düyün  olan  təkələrin  buynuzları  arxadan 
onbasına söykənir (95, 87). 
... Yüksək dağlarda vəhşi hinduşkalar yaşayır, qışda sürü ilə, yazda iki-bir. 
Bu quşlara geygidər də deyirlər, rəngləri bozdur, böyüklüyü də hinduşka qədərdir. 
Çox  ürkəkdirlər,  onlara  yaxın  düşmək  çətindir.  Geygidərlər  uçanda  çox  uzağa 

---