45
ZƏNGƏZURUN ALBAN - OĞUZ ABĠDƏLƏRĠ
Biz nadir bir irsin varisləriyik. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı bu irsə layiq
olmağa çalışaraq böyük bir tarixi keçmişi, zəngin mədəniyyəti, yüksək mənəviyyatı
olan ölkəmizin həm dünəninə, həm bu gününə, həm də gələcəyinə dərin bir
məsuliyyət hissi ilə yanaşmalıdır.
Heydər ƏLĠYEV
Qədim Sünik vilayətinin əhalisi təkallahlılığı qəbul edənədək müxtəlif
dinlərə - bütpərəstliyə (ata, tibet öküzünə, qurda, qartala, daĢa, ağaca sitayiĢ),
atəĢpərəstliyə (oda, iĢığa və günəĢə sitayiĢ) və ZərdüĢtiliyə etiqad edirdilər. Onu
qeyd etmək lazımdır ki, zərdüĢtlik ilk tanrıçılıq dini kimi meydana çıxsa da,
dünyəvi dinə çevrilə bilmədi, o cümlədən Zəngəzurda çoxsaylı tərəfdarlar toplaya
bilmədi. Əksinə, xristianlığın və islamın gəliĢinə qədər, bu yerlərdə atəĢpərəstlik
geniĢ yayılmıĢdı. AtəĢpərəstlik tək Qafqaz Albaniyasında, Sünikdə və
Atropatenada deyil, o cümlədən Ərməniyyə və Ġberiyada da yerli əhali arasında
böyük nüfuza malik din sayılırdı. AtəĢpərəstliyin niĢanələri bütün Qafqazda olduğu
kimi, Zəngəzurda da indiyədək qalmaqdadır. Zəngəzurda elə bir hündür dağ
yoxdur ki, orada pir, ocaq olmasın. Sisyan rayonunun Murxuz kəndində Qırxlar
piri, Qala pir, Ərəfsə kəndində Salvartı piri, Qafan rayonunda Pirhəmzə dağı,
Pirdavidan dağı, Çiləxana piri, Körpü qayası piri müqəddəs ziyarətgah sayılırdı.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Zəngəzurda pirləri müsəlmanlarla
yanaĢı, ermənilər də ziyarət edər, nəzir qoyar, niyyət tutar, qurban kəsərdilər.
Fikrimizcə, xristianların kilsədə Ģam yandırmaq adətləri də atəĢpərəstlik kultu ilə
bağlıdır. Zəngəzurda atəĢpərəstliyin ən geniĢ yayılmıĢ və artıq milli ənənəyə
çevrilmiĢ atributu, Ģübhəsiz ki, Novruz və axır çərĢənbə tonqallarının yandırılması
idi.
Zəngəzurda mərhumu dəfn edən axĢam qəbrinin üzərində od qalayardılar.
Bu da çox güman ki, atəĢpərəstlikdən gələn bir ayin idi. "Od haqqı", "Çıraq
haqqı", "Ocaq qənim olsun" deyimləri, günəĢə, aya salavat çevirmək adəti və s.
də Zəngəzurun əhalisinin atəĢpərəstliklə bağlı genetik yaddaĢında kodlaĢmıĢ inam
və rituallar idi.
Zəngəzurda Ģaman kultu, tibet öküzünə, qurda, qartala, ata və s.
onqonlara sitayiĢ buradakı insanların ulu əcdadlarının prototürklərlə
bağlılığını göstərən birbaĢa dəlillərdir. Çünki at, tibet öküzü (yak), qurd və qartal
Altay, Tibet türklərinin hələ eradan əvvəl sitayiĢ etdiyi müqəddəs sayılan canlılar
idi. Bütün bunları, eləcə də Ģamanizmlə bağlı ayinlərin həyata keçirilməsi
səhnələrini özünün daĢ sinəsində həkk edərək, daĢ yaddaĢında saxlayaraq bu
günümüzə gətirib çıxaran çox qiymətli tarixi abidə Sisyan rayonunun Urud
kəndindəki orta əsr qəbiristanlığıdır. XIV-XV əsrə aid olan, əsasən sənduqə və qoç
46
Di gəl ki, yarı gördüm gözü yaĢlı, sözü qanlı
Yoxdu bu dərdimə çarə...
Ağvan nəslindən Ġftixar. 986-cı il. Urud kəndi.
heykəli Ģəklində 100-ə yaxın qəbir daĢları təkcə öz dövrünü deyil, dövründən
1000-1500 il öncəni də zəmanəmizə gətirib çıxaran kitabədir.
Urud qəbiristanlığı
Sisyan rayonunun Urud kəndinin qənĢərində, qalanın qarĢısında, Bədir
qayasının yanında, Bazar çayın sol sahilində tarixi 500 ildən yuxarı sayılan Urud
qəbiristanlığı yerləĢirdi.
Qəbiristanlıq hər yerdə və bütün zamanlarda müqəddəs yer sayılmıĢdır.
Qəbiristanlıq dünyanın əbədiliyi qədər də vəfasızlığının, insanların qüdrətli
olduqları qədər gücsüz və əlacsız olduqlarının ən əyani nümayiĢ yeridir.
Bəlkə
də sənət və elm
korifeylərinin,
fatehlərin
və
hökmdarların məqbərələri buna görə
möhtəĢəm və əzəmətli tikilir, ibrət
üçün qorunur ki, bu məbədləri ziyarət
edən hər kəs özünü həmin dahilərlə
müqayisə edə bilsin, gedəriliyini hiss
etsin, bir daĢdan, bir ağacdan, bir
qarıĢqadan və bir adamdan yuxarıda
dayanmağın tam nisbiliyini dərk
etsin.
Qəbiristanlıq
yeddi
arxa
dönənlərimizin sakinlik tapdıqları,
yolumuzu gözləyən müqəddəslikdir
və bu mənada həm də tarixdir.
Urud qəbiristanlığı isə tarixi-etnoqrafik əhəmiyyəti baxımından təkcə bir
kəndin deyil, bütöv mahalın keçmiĢi haqqında ən geniĢ məlumatı və tutarlı dəlilləri
qoruyub - saxlamıĢ bir məbədgah idi.
Urud qəbiristanlığındakı orta əsr və orta əsrə qədərki qəbir daĢlarının
tədqiqatı hələ bu əsrin iyirminci illərində Azərbaycan alimlərinin diqqətini cəlb
etmiĢdi.
1926-cı ildə Urud kəndində olmuĢ etnoqraf alim Ə.Ələkbərov Urud
qəbiristanlığı haqqında ilk elmi məlumat dərc etdirmiĢdir. 1959-cu ildə
Urudda olan akademik Ziya Bünyadov Urud qəbiristanlığındakı qəbir
daĢlarının dini-milli mənsubiyyəti və tarixi əhəmiyyəti barədə dəyərli fikir
söyləmiĢdir.
Urud abidələrinə sözün əsl mənasında ikinci həyat verən, onları dünya
epiqrafiya elminin dəyərli nümunələri səviyyəsində səciyyələndirən tarixçi -
epiqraf alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor
MəĢədixanım Nemətova olmuĢdur. M.Nemətova 1961-ci ildə Urud kəndində
Dostları ilə paylaş: |
