Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
59 bağlarınızı alıb öz xidmətçilərinə paylayajaq, məhsulunuzun, mal-qaranızın onda birini mənimsəyəjək, siz özünüz isə onun qullarına çevriləjəksiniz. Sonralar siz düşdüyünüz bu vəziyyətə görə hökmdara etiraz edəndə Allah buna görə sizə javab verməyəjəkdir». İsrail xalqı bu qorxulu xəbərdarlığa əhəmiyyət verməyərək monarxiyanı qurur. Bu fakt sübut edir ki, dövlətin kökləri ilahi mənşəyə malik deyildir. Allahın xəbərdarlığı yalnız Qədim İsrailə aid olmayıb, bizim günlərdə də öz əhəmiyyətini saxlayır. Tomas Peyn (1737-1809) «Sağlam düşünjə» (1776) əsərində bu fikri yada salmış və amerikanlara xatırlatmışdır ki, Samuildən bu yana 3000 il ərzində hökmranlıq edən «bir sıra xeyirxah hökmdarların xarakteri həmin dövlət formasını, yəni monarxiyanın «mənşəyinin qüsurlu tərəfini» işıqlandırmağa qabil deyil». Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, T.Peyn bu əsərində Amerika xalqını müstəqillik uğrunda müharibəyə və şimali Amerika müstəmləkələrini metropoliyadan ayrılmağa çağırır. Bu çağırış təbii-hüquq konsepsiyasına əsaslanır və ABŞ-ın 1776-jı il iyulun 4-də qəğul edilmiş müstəqillik haqqında Bəyannaməsində öz əksini tapmışdır. Həmin bəyannamə xalqın suverenliyi, zülmkar hökmdarlara qarşı üsyan hüququnu, müstəqil dövlət yaratmaq və xalqın mənafeyinə uyğun gələn siyasi forma seçmək hüququnu elan etmişdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yəhudilər hökmdar hakimiyyətinə nail olsalar da «hökmdar ali qanuna tabe olmalıdır, çünki onun özü də insandır» kimi ideyanı inkişaf etdirən ilk xalq olmuşdur. Ali qanunun təbii hüquq konsepsiyası Qədim Yunanıstanda da inkişaf etmişdir. E.ə. V əsrdə yunan dramaturqu Sofokl «Antiqona» əsərində Antiqonanın tarixi haqqında danışır. Əsərdə göstərilir ki, Antiqonanın qardaşı Polinik qədim Misirin Fiv şəhərinə hüjum zamanı öldürülmüşdür. Bu xəyanətinə görə tiran Kreont Polinikin dəfn olunmasını qadağan etmiş və onun jəsədinin şəhərin darvazasından asılaraq orada çürüməsi haqda əmr vermişdir. Lakin Kreontun iradəsinin ziddinə olaraq Antiqona öz qardaşının dəfn olunmasına nail olur. Bu hərəkətinə 60 görə Kreontun qarşısında javab verən Antiqona bildirir ki, insan tərəfindən müəyyən edilmiş qanun, hətta o hökmdar olsa belə, «İlahi qanunu, təbii qanunu, yazılmamış möhkəm qanunu» poza bilməz. «Çünki bu İlahi qanun dünən yaranmayıb, onun nə vaxt meydana çıxdığını heç kim bilmir». Sofoklun heç bir tragediyası afinalılara «Antiqona» qədər təsir etməmişdir. Bu əsərə görə həmvətənləri Sofoklu mükafatlandırmış, onu Samos müharibəsində Perikllə birgə sərkərdə təyin etmişlər. «Antiqona» əsəri haqqında belə bir fikir məşhurdur ki, Sokrat nəsrdə hansı rolu oynamışdırsa, Sofokl da poeziyada o dərəjədə rol oynmışdır. Həm Sokrat, həm də Sofokl Allah qanununu, yazılmamış təbii qanunları yerdəki hökmdarların əmrlərindən, hakimlərin hökmlərindən, insanlar tərəfindən yazılmış qanunlardan üstün tutmuşlar. Qanun ideyası zamanın sınağından çıxaraq, bütün Avropa sivilizasiyası boyu inkişaf etmişdir. Qədim Romada bu, stoiklərin fəlsəfəsində öz inkişafını tapmışdır. Stoiklər təsdiq edirdilər ki, idarə edən xalq olsa belə, onun da etdikləri təbii hüquqlara uyğun olaraq ədalətli olmalıdır. Qərbin savadlı adamları stoiklərin nümayəndəsi, latın nəsrinin böyük müəlliflərindən olan qədim Roma natiqi Siseronun mətnlərini əzbərdən bilirdilər. Ona görə də bir çox əsrlər stoiklərin bu ideyası minilliklərin süzgəjindən keçib gəlmiş və öz təsirini avropalıların təfəkküründə saxlaya bilmişdir. E.ə. IV əsrin sonlarına yaxın yunan demokratiyasının böhranı güjlənirdi. Afina və digər yunan polisləri özlərinin siyasi müstəqilliklərini itirərək Makedoniyalı İskəndərin imperiyasının tərkibinə daxil olmuşdu. İskəndərin ölümündən sonra imperiya sürətlə tənəzzülə uğradı, bu isə qədim yunan jəmiyyətinin mənəvi həyatında dərin dəyişiklikliklər yaradaraq fəlsəfənin seyri – etik jəhətlərini güjləndirdi. Bu zaman ellin fəlsəfəsinin əsas jərəyanlarından biri olan stoisizm meydana gəlmişdi. Stoiklər stoya (Afina) fəlsəfi məktəbinin ardıjılları hesab olunur. Onların həyat idealı sakitlik, daxili və xariji qıjıqlandırıjı amillərə reaksiya verməmək qabiliyyəti ilə əlaqədardır. Banisi 61 K.Zenon, üzvləri Seneka, Epiktet, Mark Avreli olan stoisizmə görə insanın vəzifəsi təkjə müdrik olub, həzz almağı bajarmaq deyil, xeyirxah fəaliyyət göstərməkdir. Xeyirxah həyat sürmək üçün əvvəljə insan xeyirxahlığın nə olduğunu bilməlidir. Məhz insanın bəşəriyyət qarşısında vəzifəsi xeyirxahlığı dərk edib həyata keçirməkdir. Stoiklər üçün həqiqətin yalnız bir meyarı vardır, bu, hissi qavrayışdır. Ontoloci baxışlarında təbiətdə iki elementin olduğu qəbul edilir. Bunlar ilkin materiyadır ki, bundan jisimlər yaradılır; ikinjisi, həmin materiyadan jisimləri yaradan fəal ünsür, yəni zəka, tale, Allah, ilahi zəkadır ki, maddi aləmə qanunauyğunluqlar gətirib, onu idarə edir. Stoiklərin etikası ilahiyyat anlayışı ilə sıx əlaqədardır. Əgər ilahi zəka böyük yaradıjı qanundursa, onda əməli əxlaqi qanun elə fəaliyyət göstərməlidir ki, zəka qanuna uyğun jərəyan etsin. Stoiklərin nümayəndəsi olan Siseronun ölümündən təqribən 70 il sonra «vergiləri ödəmək lazımdırmı?» sualına İsa peygəmbər belə javab vermişdir: «Hökmranlıq hökmdara, ilahilik isə Allaha məxsusdur». Beləliklə, İsa peyğəmbər dünyanı iki şahlığa, səltənətə bölmüşdür və bununla da bildirmişdir ki, heç də bütün həyat dövlətin nəzarəti altında deyildir. Bu radikal ideya dövlətin tam nəzarəti altında olan Şərq kilsəsində deyil, Qərb xristianlığında möhkəmlənmişdir. Şərq kilsəsi dövlətin tam nəzarəti altında olduğundan, orada jəmiyyət üçün alternativ hakimiyyət mənbələrinin inkişafına yer belə qoyulmamışdır. Bunu eyni zamanda islam dini haqqında da demək olar. Belə ki, uzun müddət – həm ərəb xilafəti, həm Osmanlı imperiyası dövründə bütün dünyəvi və dini hakimiyyət xəlifənin və sultanın əlində jəmləşmişdir. Roma-katolik kilsəsi adlanan Qərb kilsəsinin müstəqilliyi o demək idi ki, Avropada bir-birilə hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan iki təsirediji güjə malik institut var idi. Yaranmış bu jür vəziyyət nə dövlətə, nə də kilsəyə xoş gəlmirdi. Lakin hakimiyyətin onlar arasında bölünməsi şəxsiyyətin azadlığı və vətəndaş jəmiyyətinin inkişafı üçün imkan yaratmışdı. Papalar və imperatorlar tez-tez bir-birini hakimiyyətdən devirirdi. Kilsə ilə Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|