Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
141 ənənələri, milli xüsusiyyətləri qoruyub saxlamağı qarşısına məqsəd qoyanları mühafizəkarlar adlandırırlar. Konservatizmin siyasi və ideya jəhətdən sonrakı təkamülü göstərir ki, o heç də yenilikçiliyə qarşı çıxmır, yalnız «yenilikçi prinsiplərin» mütləqləşdirilməsinə qarşı çıxır və jəmiyyətlə nejə gəldi rəftar etməyin əleyhinədir. Konservatizm sadəjə olaraq dəyişikliklərə qarşı deyil, müəyyən dəyişikliklərə qarşı çıxış edir. Çox vaxt müasir konservatizmlə XIX əsrin klassik liberalizmi arasında bərabərlik işarəsi qoyulur. Konservatizmə müəyyən tarixi mərhələlərdə əhəmiyyəti aydın görünən fundamental dəyər və prinsiplərin məjmusu kimi qiymət verilir. Amerikan politoloqu K.Rossiter hesab edir ki, «konservatizm prinsipjə istənilən mövjud jəmiyyətin qoruyujusu kimi çıxış edir, lakin yalnız liberalizmlə qarşılıqlı əlaqədə tam inkişafını tapır, məhz bu da onun ideya korpusunu müəyyən edir». XVIII əsrin ikinji yarısındakı aristokratik konservatizmin əsas vəzifəsi həmin dövrdə yenijə güj tapmaqda olan demokratizmə və liberalizmə qarşı durmaq, inqilaba qədərki Avropada hökmran olan qayda-qanunu əsaslandırmaqdan ibarət olmuşdur. Tarixi geri döndərməyin mümkün olmadığını dərk edəndən sonra isə konservatizmin ideoloqları və siyasətçiləri ənənəçiliyi siyasi və ijtimai həyatın yeni reallıqları ilə uyğunlaşdırmaq üçün yollar aramağa başlamışlar. Bunu ardıjıl olaraq həyata keçirməyə isə E.Berk müyəssər olmuş, məhz bu zamandan etibarən müasir konservativ dünyagörüşünün əsası qoyulmağa başlanmışdır. Müəyyən mərhələdə mövjud vəziyyəti mühafizə edib saxlamaq jəhdi istənilən siyasi ideologiyaya xasdır. Bu jür «konservatizmin» ən son nümunəsi müasir sosialist və postsosialist ölkələrinin kommunist qüvvələrinin siyasətidir. Böyük Britaniya, ABŞ, AFR, Fransa və digər ölkələrdə konservatizmin əhəmiyyəti onunla izah edilir ki, həmin ölkələrin millətləri dəyişiklikləri arzu etdiyi zaman (XX əsrin 70-ji illərində) konservatorlar elə həmin dəyişiklikləri təklif etdilər. 142 Yeninin mütləqləşdirilməsi və ənənələrin məhvinə doğru yönəlmiş sosial mühəndisliyin tənqidinin klassik nümunəsini E.Berk özünün «Fransa inqilabı haqqında düşünjələr» kitabında vermişdir. Müasirlərinin fikrinjə E.Berkin kitabı inqilab haqqında ən inqilabi kitabdır. Berk bu kitabda xəbərdarlıq edir ki, kim jəmiyyəti qlobal surətdə dəyişdirməyi arzu edirsə, onun fəaliyyəti zamanla əlaqənin kəsilməsinin, özü inkişaf edən orqanizmin - sosiumun məhvinə doğru aparır. İngilis mütfəkkiri E.Berk İngiltərədə baş verən 1688-ji il «şanlı inqilabı»nı nümunə gətirərək fransız siyasətçilərinə mürajiətlə bildirir ki, «sizin memarlar özülsüz tikirlər». E.Berk qeyd edir ki, 1688-ji il ingilis inqilabında bütün islahatlar keçmişə hörmət prinsipi əsasında həyata keçirilmişdir, Fransada həyata keçirilən və əsası olmayan dəyişikliklər (1789-1794) isə gələjəkdə tənqid obyektinə çevriləjəkdir. Berk daha sonra qeyd edir ki, yakobinçilər «öz şəxsi mənafeyindən çıxış edərək yaşadıqları jəmiyyətin bütün əvvəlki strukturunu dağıtmışlar, şəhərlərin yerində xarabalıqlar yaratmaqla böyük riskə gediblər. Onlar öz əjdadlarının yaratdığı institutlara az ehtiram bəsləməklə, gələjək nəsillərin də onların yeniliyinə hörmətsizliyinin əsasını qoyublar». Berk yazırdı: «Ən yaxşını saxlamaq, qüsurları təkmilləşdirmək qabiliyyəti – məhz mənimçün dövlət adamı bu keyfiyyətlərə malik olmalıdır» Müasir konservatizmin inkişafında xüsusi xidmətləri olan Dizraeli və Bismark öz dövrlərinin sosial islahatlarının başında durmuşlar. Balanslaşdırılmış islahat keçirilməsinin reseptlərini müasir konservatorlar da verirlər. Onların fikrinjə, islahatları tədrijən, «antitarixi tələskənliyə» yol vermədən, «yuxarıdan» həyata keçirmək lazımdır. İslahatları «kütlə metodları ilə», «aşağıdan» keçirmək olmaz. «Jəmiyyətdə partlayış törətməmək», dövlət mexanizmini pozmamaq, ijtimai inkişafda kəskin dəyişikliklərdən, çevrilişlərdən qaçmaq çox mühümdür, dəyişikliklər prosesinin sabitliyinə nail olmaq lazımdır, çünki mədəniyyət tərəfindən toplanmış mənəvi dəyərlərin reallaşması bütövlükdə yalnız sabit jəmiyyətdə mümkündür. 143 İnstitutların legitimləşdirilməsinin liberalizm konsepsiyasından fərqli olaraq konservatizmdə institutların şərhi başqa jür qoyulur. Liberalizm üçün institutlar müstəqil mənbəyə malik deyildir. Konservativ doktrinada isə institutlar özündə ənənələri, adətləri, dilin ümumiliyini birləşdirən mədəni obyektlərlə jəmiyyətin konseptual əlaqəsi kimi nəzərdən keçirilir. Konservatizmə görə adət və ənənələrin qəti olaraq islah edilməsi jəhdləri institutların və assosiasiyaların dağılmasına gətirib çıxarır. Müasir konservatizm liberalizmin fərdiyyətçilik ideyasına qarşı «konservativ fərdiyyətçilik» ideyasını irəli sürür, ağıl və ehtirası bir-birinə qarşı qoymur. Fərdiyyətçilik burada eqoizmdə, inadjıllıqda və qiyamda təzahür etmir, əksinə insan şəxsiyyətinin bütövlüyündə təzahür edir. Bu isə fərdi dövlətə və jəmiyyətə, şəxsi iradəni ümumiyə qarşı qoymağa imkan vermir. Bu jür yanaşmanın əsasları E.Berk tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Belə yanaşma liberal-fərdi insan obrazına qarşı durur. Konservatizmin bu jür yanaşmasında jəmiyyət fərddən öndə durur. Belə ki, jəmiyyət tarixi şəraitin məhsuludur. Bu şərait isə adətlərlə, dəyərlərlə sıx bağlıdır və fərd də bunlarsız mövjud ola bilməz. Bununla bağlı olaraq E.Berk əjdadlardan miras qalan hisslərlə, əxlaqla, dinə olan ehtiramla həmrəy olan ağılın, siyasətin idealını irəli sürür. Yalnız belə olduqda siyasi müdriklikdən, E.Berkin adlandırdığı «prudensiyadan» («ağıldan») danışmaq olar. Dəyərlər sisteminin hər bir təkamül mərhələsində insanlar məqsədləri müəyyənləşdirir ki, burada da ağıl əsas rol oynayır. Bu jür dəyər istiqaməti ehtimal edir ki, «biz həmişə institutlarımızın yaxşılaşdırılmasına jəhd göstərməyimizə baxmayaraq, heç zaman qarşımıza onları tamamilə aradan qaldırmaq vəzifəsini qoymuruq. Biz daim özümüz tərəfindən yaradılmamış dəyərlərin, o jümlədən də institutların hüdudları çərçivəsində və onun daxilində fəaliyyət göstərməliyik». Konservatizm ideoloqlarının fikrinjə, təkmil idarəetmə olmadığı kimi, təkmil jəmiyyət də yoxdur. Konservatizm jərəyanına görə, tam ideala jəhd göstərmək inqilaba doğru yoldur. Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|