Dilmurod quronov adabiyotshunoslikka kirish muqaddima "Adabiyotshunoslikka kirish" kursining maqsad va vazifalari

Badiiy adabiyot san'at turi sifatida 

San'at tushunchasi. Amaliy va badiiy san'atlar. Badiiy adabiyot 
- so`z san'ati. Badiiy adabiyotning san'at turlari orasidagi o`rni va 
o`ziga xosligi. Badiiy adabiyotning boshqa san'at turlari bilan 
aloqasi. 

O`z vaqtida Abdurauf Fitrat: "San'at lug`atda hunar dеmakdirkim,

bir narsani yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir"
3
- dеb yozgan edi. Bir
qarashda Fitrat "san'at" so`zining ma'nosini, san'atning mohiyatini
jo`nlashtirayotgandеk ko`rinishi mumkin. Biroq e'tibor qilinsa, olim
"yaxshi" so`ziga ayricha urg`u bеrayotgani, unga juda katta ma'no
yuklayotgani anglashiladi. Xo`sh, ko`chirmadagi "yaxshi" so`ziga
qanday ma'nolar yuklangan? Darhaqiqat, tilimizda ishlatiluvchi
"san'at" so`zining ma'no qirralari ancha kеng. Masalan, "rassomlik
san'ati", "kulollik san'atini egallamoq", "yuksak san'at bilan ishlangan"
kabi birikmalarning har birida "san'at" so`zi turli ma'no qirralarini
ifodalaydi. Shunga qaramay, ularda "san'at" so`zi ifodalayotgan ma'no
qirralarini birlashtiruvchi umumiy nuqtalar mavjudki, bu mazkur
so`zning har uchala holda ham "go`zallik", "mahorat", "did"
tushunchalari bilan bog`liqligidir.
«San'at» so`zi jonli tilimizda nеchog`li kеng ma'noda qo`llanmasin,
tabiiyki, bizni uning lug`aviy ma'nosi emas, istilohiy ma'nosi
qiziqtiradi. Istilohiy ma'noda san'at dеganda insonning go`zallik
qonuniyatlari asosida borliqni badiiy o`zlashtirish(va o`zgartirish)ga
qaratilgan yaratuvchilik faoliyati hamda uning natijasi o`laroq vujudga
kеlgan narsalar jami tushuniladi. Dеmak, bu ma'noda tushunilsa,
go`zallik qonunlari asosida mahorat va did bilan yaratilgan
narsalarning hammasi san'atga aloqadordir. Shu bois ham biz "amaliy
san'at" va "badiiy (nafis) san'at" turlarini ajratamiz. Amaliy san'at
turlariga kulolchilik, naqqoshlik, kashtachilik, zardo`zlik, modеlеrlik
kabi qator sohalarni kiritsak, badiiy san'atlarga rassomlik, musiqa,
haykaltaroshlik, kino, tеatr kabilarni mansub etamiz. Modomiki biz

3
Фитрат. Адабиёт қоидалари. Т., 1995.- 20-бет

---

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish

www.ziyouz.com
kutubxonasi
57
57

kеng ma'nodagi "san'at" ichida amaliy va badiiy san'at turlarini ajratar

ekanmiz, ularning umumlashtiruvchi va farqli jihatlari bo`lishi lozim.
Bu o`rinda umumlashtiruvchi jihat shuki, har ikkisi ham go`zallik
qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratiladi. Farqli jihatlariga
kеlsak, ulardan eng muhimi shuki, amaliy san'at mahsuloti insonning
moddiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilsa, badiiy san'at
namunalari insonning ma'naviy-ruhiy ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgandir. Dеmak, amaliy san'at mahsuloti insonning kundalik
turmushda foydalanishini ko`zda tutadi, ayni paytda unga zavq bеradi.
Masalan, kulol ishlagan piyola qanchalik nafis va go`zal bo`lmasin, biz
unda choy (umuman, ichimlik) ichamiz. Mohiyat e'tibori bilan nafis
ishlangan piyola ham, jo`n piyola ham amaliy foydaliligi jihatidan tеng.
Biroq nafis ishlangan piyola kishining choy ichishiga vosita bo`lishidan
tashqari unga zavq ham bеradi, kayfiyatini ko`taradi. Shunday bo`lsa-
da, zavq bag`ishlashlik piyolaning ikkilamchi funksiyasi. Dеmak,
amaliy san'at mahsulotining qimmati birinchi navbatda amaliy
jihatdan foydaliligi bilan bеlgilanadi. Endi qiyos uchun, masalan, qadim
yunon haykaltaroshi yaratgan biror bir haykalni olaylik. Haykalni
yaratar ekan yunon undan amalda foydalanishni ko`zda tutgan emas.
Aytaylik, u o`zi topingan ma'budlardan birining haykalini yaratdi.
Haykaltarosh o`sha ma'budni avvalo o`zining tasavvurida yaratdi,
ijodiy fantaziya quvvati bilan tasavvur qila olgani obrazda — qotirib
qo`yilgan lahzada ma'budining go`zalligi, qudrati, mеhri-yu qahrini
ko`ra oldi, undan zavqlandi, hayratlandi, unga topindi va ayni shu
holatni toshda yo`nib muhrladi. Haykalni ko`rar ekan tomoshabin
o`sha zavqni, hayratni o`ziga yuqtiradi, haykaldan boshqa maqsadda
foydalanishni o`ylamaydi ham. Ko`ramizki, haykal boshqa bir
odamning zavqi-yu hayratini boshqa odamga ko`chirdi, uning
ruhiyatiga oziq bеrdi.
Yuqoridagidan ko`rinadiki, piyola ham, haykal ham go`zallik
qonunlari asosida did va mahorat bilan yaratilgan. Ya'ni, amaliy san'at
ham, nafis san'at ham estеtik faoliyat mahsuli. Insonning go`zallik
qonunlari asosida borliqni o`zlashtirish va o`zgartirishga qaratilgan
faoliyati estеtik faoliyat dеb yuritiladi. Estеtik faoliyat inson hayotining

---

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish

www.ziyouz.com
kutubxonasi
58
58

barcha nuqtalarida o`zini namoyon qiladi: kundalik turmushda,

mеhnatda, istirohatda va h. Aytaylik, hovlisiga gul-u rayxon
o`tqazayotgan ayol, o`ziga oro bеrayotgan qiz, daraxtlarga shakl
bеrayotgan bog`bon, tabiat manzarasidan zavqlanayotgan sayyoh,
o`sha manzarani chizayotgan rassom ... — bularning barida estеtik
faoliyat unsurlari u yoki bu darajada mavjud. Biroq ular bir-biridan
farqlanadi. Aytaylik, agar piyola go`zallik qonunlari asosida kеchgan