Dintaniw kk

Islamnin`  tiykarg`i  derekleri  -  Islam  dun`yasinda  Qurannin`  asl  nusqasi  dep  ta`n  aling`an  “Osman

topalmi”nin`  to`rt  nusqasi  saqlanip  qalg`an.  Olardin`  biri  xa`zirde  Tashkentte  saqlanbaqta. 

nusqanin` Orayliq Aziyag`a qanday kelip qalg`anlig`i xaqqinda tu`rli pikirler bar 

 

Qurannin` payda boliwi xaqqinda xa`zirgi waqitta eki bag`dar bolip birinshisi diniy ko`z qaras 

ekinshisi ilimiy ko`z qaras. Birinshi ko`z qarastan islam ulamalari Qurannin` payda boliwi xaqqinda 

to`mendegi  pikirlerdi  bildiredi.  Alla  ta`repinen  o`z  payg`ambari  Muxamedke  bergen  ko`rsetpeleri 

vakiylari  xam  aspanan  kitablardin  en`  aqirg`isi  (Injil,Tavrotlardan  keyin).  Ulamalardin` 

ko`rsetiwinshe  Kuran    g`q  jil  dawaminda  ka`liplesip  kelgen.  Bunin`  sebebi  sonnan  ibarat  bolg`an. 

Alla-tala  Muxamedke  vakiyler  jerdeminde  jibergen  ayatlari  (arabshadan  “Ilaxiy  belgi”  menisin 

an`latadi) este sekin toplana bergen.Bunin` sebebi ayatlar adamlarg`a jausi sin`iwi xa`m kewillerinde 

orin  aliwi  na`zerde  tutilg`an.  Sonday-ak  a`tiraptag`i  waqiyalardi,  shart    sharayatlar  esapqa  aling`an. 

Eger Kuran ayatlari izbe izlik penen emes, al xa`mmesi birden tusip kelgende, adamlarda Biz bunday 

ko`rsetpelerdi  bejere  almaymiz  degen  siltaw  tuwliwi  mumkin  edi.  Kurannin`  birden  emes,  al 

bo`leklenip  tu`siwinin`  ja`ne  bir  sebebi  ulamalardin`  pikirinshe,  xa`r  qanday  xaliq  ushin  ata 

babalarinan miyras bolip kiyatirg`an urp a`detlerden, turmis ta`rizinen birden bas tartiwi qiyin boladi. 

Bul izbe-izlik penen a`ste sekin a`melge asatug`in protsess. Ayatlardin` pa`rshelenip tusiwinin` ja`ne 

bir sebebi, oni aldawshilarg`a qiyinshiliq  tuwdirmaw ushin. 

Ulamalardin` pikirinshe jer juzindegi xesh bir xaliq o`zlerinin` kimtablarinda yamasa awizeki 

do`retpelerinde  Qurannin`  surelerine  uqsas  bolg`an  sureler  keltire  almag`an.  Bul  fakt    Quran 

xaqiyqattan  xa`m  Alla  talanin`  qa`leminen  shiqqan  ja`ne  bir  da`lili  dep  esaplaydilar.    Qurannin` 

do`retiliwinin` ilimiy kontseptsiyasi to`mendegilerden ibaratU` Muxammed payg`ambar oqiw jaziwdi 

bilmegen.  Sol  sebepten  islamtaniw  ilminde  Quran  awiz  eki  do`retpe  na`tiyjesinde  payda  bolg`an 

degen  pikirler  orin  alg`an.  Muxammed  payg`ambar  jasag`an  waqtinda  Quran  surelerin  xesh  toplap 

jasap  barmag`an,  tek  g`ana  onin`  sha`kirtleri  olarda  eslerine  saqlap  kelgen.  Olardin`  arasinda  en` 

mag`liwmatlilari bolip to`rt ulli char`yalar (xalifalar) Abu Bakr Siddiq, Omar ibn Xattab, Osman ibn 

Affan va Ali ibn Abu Tolib, en` jaqin sha`kirtleri Zayd ibn Sabit, Ubay ibn Ka`b,Maoz ibn Jabal, Abu 

Sufen ibn Muoviya xa`m basqalar esaplanatug`in edi. 

---

Muxammed  payg`ambar  dun`yadan  o`tkennen  keyin  xalifa  Abu  Bakr  da`wirinde  surelerdey 

yaddan  biletug`in  adamlar  jasap  turg`an  waqtinda  bul  surelerdi  toplaw  za`ru`rligi  payda  boldi  xa`m 

bul  is  payg`ambar  o`mirinin`  keyingi  bes  jili  dawaminda  onin`  en`  jaqin  ja`rdemshisi  bolg`an  xa`m 

ko`plegen  surelerdi  yaddan  biletug`in  Zayd  ibn  Sabitke  tapsirildi.  Ol  barliq  dereklerden  toplang`an 

sureler  toplamin  duzdi.  Surelerdin`  bul  toplami  Suxuf  dep  ataldi.  Bul  toplam  ja`ne  Qurannin`  Abu 

Bakr  nusqasi  dep  xa`m  ataladi.  Bul  nusqa  Abu  Bakr  o`limine  shekem  saqlandi.  Biraq  xalifa  Osman 

da`wirinde  Qurannin` jan`a nusqasin du`zip shig`iw za`ru`rligi payda boldi. Sebebi bul da`wirde arab 

xalifalig`i ju`da` ken` territoriyalardi iyelegen edi. Bunin` na`tiyjesinde adamlar arasinda qatnas jasaw 

qiyinlasti xa`m islam ta`liymatin basqalar jetkeriwshi adamlar saxabalardin` is xa`reketleri qiyinlasti. 

Bul  jag`day  Quran  surelerin  xa`r  jerde  tu`rli-tu`rlishe  oqiliwina  alip  keldi  xa`m  awizbirshilikti  joq 

etetug`in qa`wpi payda boldi. Islam ja`miyetinin` idirap ketiwinin` aldin aliw ushin xalifa Osman ibn 

Affon  qisqa  muddet  ishinde    Qurani  ka`ritmnin`  birden  bir  ideal  nusqasin  duziw  xaqqinda  buyriq 

berdi. Bul is jeke Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Bul waziypa u`o`a` jili bejerildi. Qurannin` bul nusqasi 

musqaf ko`binshe bolsa G`Osman toplamiG` dep atala basladi. Osman Qurandi kiyik terisine jazdirdi. 

Keleshekte bul tarawda barliq kelispewshiliklerdin` aldin aliw maqsetinde qalg`an ba`rshe toplamlar 

sonin` ishinde G`SuxufG` xa`m joq etildi. Jan`a toplamnin` a`sil nusqasi Madina qalasinda qaldirildi, 

ush  nusqasi  ko`shirtirilip  Kufa,  Basra  xa`m  Damsk  qalalarina  jiberildi.  Qurannin`  G`Osman 

toplamiG` muqaddes kitab sipatinda ta`n alindi. Osman  Quran ulken ja`ma`a`t meshitlerinde saqlanip 

kelindi.  Og`an  bir  awiz  so`z  qosiw  xa`tte  qag`azda  yamasa  japiraqtan  xatchup  (zakladka)  saliw 

qadag`an etildi. Bunday jag`day o`0 jil dawam etti. Biraq xalifa Abdul Malik ibn Marvan da`wirinde 

jag`day  o`zgerdi.  Bul  da`wirde  Qurannin`  G`Osman  toplamiG`nan  nusqalar  ko`shiriw  za`ru`rligi 

payda  boldi,  sebebi  Arab  xalifalig`i  basqinshiliq  urislar  na`tiyjesinde  ken`eyip  bardi.  Bul  waqitta 

Islamda Arqa Afrika, Iran xa`m Orayliq Aziyag`a tarqalg`an edi. Tabiyiy ra`wishte bul jerlerge islam 

menen  birge  arab  tili  xam  kirip  barg`an  edi.  Bul  tildegi  Quran  ayatlarina  o`zgerisler  kirmey  qalmas 

edi.  Na`tiyjede  Qurannan  nusqa  ko`shiriwdi,  oni  oqiwda  tusinbewshilikler  bolmaslig`i  ushin,  og`an 

arab  jaziwina  tiyisli  bolg`an  belgiler  qoyip  shig`ildi  xa`mde  xa`r  bir  su`renin`  ati  jazip  shig`ildi.  

Quran  a`a`n`  sureden  ibarat  boldi.  Ayatlar  sani,  Quran  tekstinin`  toplaniwinin`  tu`rli  jollarina  qarap 

u`g`0n`,  u`g`qg`  xa`tte    u`u`u`u`g`a  deyin  belgilengen.  Bul  na`rsek    Quran  nusqalarinin`  bir  birinen 

ajiralip turatug`inlig`i emes, al ondag`i ayatlari tu`rlishebo`lingenligin bildiredi. Sureler Quranda o`z 

mazmunina  yamasa  oqilg`an  waqtina  yag`niy  xronologik  ta`rtipte  emes,  al  ko`lemine  qarap  da`slep 

ulken  sureler,  onnan  keyin  kishi  sureler  Muxammed  payg`ambar  ko`rsetpelerine  ilayiq  jaylasqan. 

Surelerdin` ko`lemi xa`r tu`rli ma`selen, en` ulken ekinshi surede g`hu` ayat bar, al kishkentay surede 

ush ayattan ibarat.