Dintaniw kk

6 tema  Islam.  

J o b a ` 

1. Islam dini payda bolg`an ja`miyetlik tariyxiy jag`day. 

2. Muxammed payg`ambar o`miri xa`m xizmeti. 

3. Islamnin` tiykarg`i ag`imlari xa`m mazxablari. 

 

1. Islam dini payda bolg`an ja`miyetlik tariyxiy jag`day. 

Islam dini dun`yada ken` tarqalg`an dun`ya dinlerinin` biri bolip, ol Arabstan yarim atawi, 

Yordaniya,  Suriya,  Palestina,  Turkiya,  Iran,  Pakistan,  Afrikada,  Marakash,  Aljir. Tunis,  Liviya, 

Misr  Arab  respublikasi,  Sudan  Somali  ma`mleketlerinde,  Orta  Aziya.  Efiopiya,  Bruney, 

Malayziya, Indoneziya, Livan, Xindstan. O`itay xa`m Filippinnin` bir bo`limi, Evropada Balkan 

yarim  atawi,  Kavkaz  arti.  Arqa  Kavkaz,  Volga.  Batis  Sibirdin`  xaliqlardin`  bir  bo`liminde 

taralg`an. Jer juzinde Islam dinine iseniwshiler, yag`niy musilmanlar 1,5 mlrdqa jetedi xa`m sani 

jag`inan xristianlardan son` ekinshi orinda turadi.  

 

       Islam  -  so`zi  arabsha  «Allag`a  o`zin  tapsiriw»,  «iseniw»,  «boysiniw»  ma`nislerin  beredi. 

Islamnin`  tiykarg`i  ideyaliq  deregi  O`urani  Ka`rim  VII  a`sirde  qa`liplesken.  Muxammed 

aldin`g`i  payg`ambardin`  isin  dawam  ettiriwshi,  olardin`  dinin  qayta  tiklewshi,  qiyanet  kuni 

aldinan jiberilgen son`g`i payg`ambar dep ta`n alinadi. 

 

VI  a`sirdin`  aqiri  VII  a`sir  baslarinda  yag`niy  islam  dininin`  payda  boliwi  aldinda  somiy 

qa`wimine tiyisli arab uriwlari ortasinda sotsialliq ekonomikaliq, siyasiy rawajlaniw da`rejesi bir 

qiyli  emes  edi.  Yemende  rawajlang`an  qulshiliq  xukmranliq  qilg`an  bolsa,  yarim  araldin`  arqa 

bo`liminde  jaylasqan  qalalarda  endi  g`ana  qulshiliq  qatnaslari  payda  bolip  atirg`an  edi. 

Saxradag`i    ko`shpeli  sharwashiliq  penen  turmis  keshirip  atirg`an  arab  qa`wimleri  xa`tte 

patriarxal  uriwshiliq  duzimnin`  krizisi  basqishinda  edi.  Yag`niy  Arabstan  yarim  atawinda 

jasag`an  qa`wimlerdin`  tiykarg`i  ko`pshiligi  olarg`a  qon`si  jasag`an  Egipet,  Vizantiya,  Iran, 

Mesopotomiya  siyaqli  a`yyemgi  ma`deniyat  oraylarina  qarag`anda  tariyxiy  rawajlaniw  bir 

qansha to`men basqishinda bolip, arqada qalg`an edi. 

Arabstan  yarim atawinin` batis bo`liminde O`izil ten`iz boylarinda geografiyaliq qolay bir 

territoriyalarda jaylasqan xa`m Xijoz dep at alg`an jer bul da`wirde ekonomikaliq rawajlaniwda 

bir  qansha  alg`a  ketken  edi.  Ka`rwan  sawda  jollari  bul  territoriyani  qubladan  Yaman  (Yemen) 

arqali  Xabashiston  (Efiopiya)  xa`m  Xindstan,  arqadan  Siriya  arqali  Egipet.  Vizantiya  xa`m 

Sasoniylar  Irani  menen  baylanisqan  edi.  O`z  da`wirinde  ulken  ekonomikaliq  a`xmiyetke  iye 

bolg`an  bul  territoriyanin`  orayi  Mekka  qalasi  bolip,  bul  jerde  jaz  xa`m  qista  ulken  ka`rwanlar 

o`tken.  Bul  ka`rwanlar  xaqqinda  O`urani  Ka`rimnin`  a`0y-  «Kuraysh»  suresinde  aytilg`an. 

Sawda ka`rwani jolinda jaylasqan Mekkadan basqa Yasrib (Madina), Toif, Xaybar siyaqli qalalar 

xa`s  rawajlanip,  ken`eyip  a`xmiyeti  asip  bardi,  VI  a`sirge  kelip  sawda  orayinin`  birine  aylandi. 

Arab qa`wimleri ortasinda Mekkanin` diniy oray sipatinda da orni joqari  edi.  Islamshunos alim 

A.Xasanov  o`z  miynetinde  «Mekkadag`i  zam-zam  qudig`i»  a`yyemgi  zamanlardan  berli 

a`tiraptag`i  ko`shpeli  qa`wimler  xa`m  sawdagerler  itibarin  tartqan.  Rawayatlarg`a  qrag`anda, 

Mekkada  birinshi  qurilg`an  birinshi  bina  –  Kaaba  bara  bara  arablardin`  muqaddes  ornina 

---

aylang`anin  esapqa  alsaq,  Mekkanin`  abiroyinin`  ko`teriliwine  jeterldi  sebeplerdi  ko`remiz. 

(Xasanov A. Mekke va Madina tarixi. T. Mexnat, a`oog` j, o bet). 

#urannin`  a`0i  –  «Aikavsar»  (chashma  buloq)  suresinde  arablardin`  Kaabag`a  ziyaratqa 

kelip, qurbanliq soyiw a`detleri o`z suwretleniwin tapqan. Mekka arab qa`wimlerin birlestiriwde 

orayliq orindi tutti. Sebebi V-VI  a`sirlerde arab qa`wimlerinin` awqami bekkem emes edi. Olar 

ga`  birigip,  ga`  tarqalip  keter  edi.  Negedur  xa`r  bir  uriw  qa`wim  turli  dinlerge  xristianliq,  otqa 

siyiniw bar edi. Ko`p qudayliq xa`m ko`p payg`ambarliq negizinde tez tez payda bolip turatug`in 

urislar  xaliqtin`  narazilig`in  kusheytip,  arab  qa`wimleri  ortasinda  barg`an  sayin  birlesiwge 

umtiliwshilig`i  kusheydi.  Kushli  uriwlardin`  ibadatxanasi  xa`m  olar  siyinatug`in  orinlarinin` 

a`xmiyeti artip bardi. 

Arabstan  yarim  atawinin`  ayrim  oblastlarinda  qudaylar,  xristianlar  jasag`anlig`i  tarixtan 

ma`lim.  Iudeylik  Orayliq  xa`m  Batis  Arabstanda,  xristian  dini  atawdin`  arqsinda  Siriya. 

Palestina, Mesopotamiyada tarqalg`an. 

---

2. Muxammed payg`ambar o`miri xa`m xizmeti. 

Muxammed  alayxissalomnin`  ideyaliq  taliymatinin`  tiykarin  duzgen  bir  qudayliq  ideya 

islam dinine shekem bolg`an, Muxammed da`wirinde de bul ideyani bayraq qilip ko`tergenlerde 

bar  edi.    Islam  dininde  payg`ambar  esaplang`an  Muxammed  alayxissalom  570    j  20  aprel`de 

Mekka  qalasinda  O`uraysh  qa`wiminin`  Xashimiylar  uriwinda  dun`yag`a  kelgen.  Xashimitler 

sem`yasi  Kureysh  qa`wiminin`  en`  abirayli  sem`yalarinin`  biri  edi.  Muxammedtin`  atasi 

Abdulmuttalib  Mekkadag`i  Kaaba  ibadatxanasi  giltinin`  saqlawshisi  bolg`an.  Ata-anasinan  erte 

jetim qalg`an Muxammed da`slep babasi, son` a`mekisi Abu Talib qolinda ta`rbiya aladi. Onin` 

ma`slaxati  boyinsha  sawdager  Xadicha  binti  Xuvaylidti  sawda  islerine  basshiliq  qilip,  25  jasta 

og`an (ol r0 jasta) uylenedi. 

Muxammed  bir  neshe  jillar  dawaminda  diniy  pikirler  (tafakkur)  xa`m  ibadat  penen 

shug`illang`an.  Ol  Mekkanin`  qasindag`i  Xiro  taw  jirasina  barip  ibadat  qilip,  aziq  awqat  penen 

bir  neshe  kunler  ibadat  qilg`an.  Diniy  derekler  boyinsha    Muxammed  payg`ambarliq  xizmetin 

610  jilda  baslag`an.  Rawayatlarg`a  qarag`anda  Muxammed  Xiroda  tunep  qalg`an  tunlerdin` 

birinde  aspannan  dawis  kelip,  perishte  Jabrail  «oqi»  dep  buyirg`an.  «Men  oqiwdi  bilmeymen» 

dep juwap bergen Muxammed. Bul e ma`rte ta`kirarlang`an. Jabrail «Alaq» suresi aldindag`i bir 

neshe  ayatlardi  oqip  esittiredi  xa`m  bul  ayatlar  Muxammedtin`  qa`lbine  ornalasip,  yad  bolip 

qaladi.  Bul  jag`daydan  shorshinip  Muxammed  Xadicha  aldina  kelip,  waqiyani  aytip  beredi.  Ol 

«Alla  sizdi  xesh  qashan  xor  etpeydi,  sebebi  siz  tuwisqanlarg`a  mexriban,  kambag`allarg`a 

ja`rdem  beriwshi,  adamlar  mashaqatin  jen`illestiriwshi  adamsiz»  deydi.  Ol  Muxammedti  Injildi 

jaqsi  bilgen  xristian  dinindegi  dayisinin`  balasi  g`arri  Varaqa  ibn  Navfal  aldina  aparip,  bolg`an 

waqiyani  aytip  beredi.  Sonda  Varaqa  shad  bolip,  bul  perishte  ekenligin  aytadi.  Muxammedtin` 

turmisinda  juz  bergen  bul  waqiya  waqti  xaqqinda  barliq  islam  dereklerinde  mag`liwmatlar 

O`urannin`  ou  «O`adir  suresi»ndegi  mag`liwmatqa  tiykarlanadi.  Ol  «Laylatulkadr»  keshesi  dep 

ataladi.  Tariyxta  bul  xijriydan  a`g`  jil  burin  ramazan  ayinin`  g`ysinan    g`usine  o`ter  tunine 

(melodiy ya`0 j a`t-a`y avgust) tuwra keledi. Muxammed bir qudayliqqa tiykarlang`an Islam dini 

ideyasin  xaliq  ortasinda  taratip  baslag`anda  juda`  ulken  qarsiliqlarg`a  dus  kelgen.  Og`an  isenip 

Islamdi  birinshiler  qatarinda  qabil  etkenler  Xadicha.  Abu  Bakr,  Ali,  Zayd  ibn  Xorisa  x.t.b. 

Payg`ambar  taliymatina  qurayshlardin`  ummaviyler  dinastiyasina  tiyisli  xa`m  Mekkada  siyasiy 

xa`kimiyat  basinda  turg`an  aristokratlar  qatti  qarsiliq  ko`rsetti.  O`arsiliq  kusheyip,  Muxammed 

dinine sadiq bolg`an xa`m onin` menen so`ylesiwler jurgizip otirg`an Yasribta Avs xa`m Xazraj 

qa`wimleri bolg`an. Muxammed ol jerge ko`ship barip. Bul yg`g` j g`r sentyabr`de bolg`an. Bul 

Xijrat  waqiyasi  dep  ataladi.  Mekkadan  Yasribqa  ko`ship  barg`anlar  Islam  tariyxinda 

«Muxojirlar»  (ko`ship  kelgenler)  islamdi  qbil  etken  yasriblikler  «Ansorlar»  (ja`rdemshiler)  dep 

ataq  aldi.  Musilman  jil  sanawi  bul  sa`neden  baslanip  keyin  islam  a`debiyatinda  Mekka  xa`m 

Madina  islamnin`  muqaddes  orayi  retinde  «Makkay  Mukarrama»  xa`m  «Madinai  Munavvara» 

dep ataladi. yg`e-ye0 jj Muxamed Mekka qalasi ushin bir neshe ma`rte uris aparip, ye0 j a`0 min` 

adamliq  a`sker  menen  qalani  basip  alip,  Mekka  sardari  Abu  Sufen  bag`inip,  islam  dinin  qabil 

etti. Onin` balasi Muoviya Payg`ambardin`  naib (ja`rdemshisi)nin` biri boldi. yea` j Muxammed 

Arabstannin`  ayrim  territoriyasinda  payda  bolg`an,  o`tirik  payg`ambarlarg`a  qarsi  jurisler  qilip, 

Arabstan  yarim  atawin  iyelegen  kushli  ma`mleketke  tiykar  saldi.  6qg`  j    g`o`  yanvar`da 

Mekkadan  son`g`i  xajg`a  sapar  qilg`an  Muxammed  awirip,  Kaaba  meshitindegi  imamliqti  Abu 

Bakrge  tapsiradi.  (yg`g`  j  Xadicha  o`lgen  son`  Abu  Bakrdin`  qizi  Ayshag`a  uylengen  edi). 

---

Muxammed   yeg` j  i iyunda o`z uyinde dun`yadan o`tedi. Onnan son` onin` isenimli xalifalari 

(orinbasarlari) basqaradi. 

---