100
Göründüyü kimi, ermən adlı türk boyunun adından yaranan Ermən
(Ərməniyə) xoronimi bu bölgədə etnik yox, inzibati-coğrafi anlamda olub
zaman-zaman sınırları dəyiĢmiĢdir. Görünür, alban (ağvan) kimi, ermənlər
də xristianlığı qəbul etmiĢ ilk türk boylarındandır, çünki erməni sözündə
«xristian» mənası da yaranmıĢdı. Belə ki, ġəkinin KiĢ kəndində «Erməni
yeri» toponimi və «Erməni qəbristanlığı» vardır, halbuki heç vaxt burada
haylar yaĢamayıb. Tuna bulqarları içindəki ermi boyu da xristian idi.
87
Bugünkü hay-ermənilərin öz içində əsl soy adları olan hay etnonimi
yaĢadığı halda, gürcülər onlara somexi
,
kürdlər filə
,
biz də baĢqaları kimi
erməni
deyirik. Ancaq
erməni etnonimi ilk dönəmlərdə bugünkü haylara
deyil, tamamilə baĢqa dilə və kultura mənsub subar türklərinin ermen
adlı boylarına aid olmuĢdur. Haylar isə Ermən ölkəsinə gələndən xeyli
sonra, xüsusilə xristianlığı qəbul edəndən sonra ətraf bölgələrə yayıldıqca
bu yeni ekoetnonimlə adlanmıĢlar, çünki bəzi qonĢu xalqlar, təbii olaraq,
onları artıq Ermən (Ərməniyə) əhalisi erməni kimi tanımıĢlar. Haylar da
həmin
ərmən boylarının adını mənimsədikləri kimi,
V
əsrdə əlifba düzəldib
özlərinə tarix yazanda qədim türk-ermən tarixini də özlərinə çıxmıĢlar.
Bu səbəbdən də, erməni adının mənĢəyindən danıĢarkən sonrakı psevdo-
erməni haylar ilə əsl qədim ermənləri fərqləndirmək lazımdır. M.
Xore-
natsinin əsərinə Ģərh yazan hay alimi N.
Emin qeyd edir ki, özlərini hay
və «aram soyu», ölkələrini hayots aĢxar, hayots yerkir, Hayastan, Hayas-
tan aĢxar adlandıran haylar heç vaxt özlərinə armeni, ölkələrinə Armenia
deməmiĢlər.
88
Anadoluda arimoi (Homer), arme və ermen adlı subar-türk
boylarının xristianlığa qədər yaĢanmıĢ tarixində hayların yeri yoxdur.
Balkandan Suriya torpaqlarına, oradan isə sonralar Ermən ölkəsinə
gələn haylar həm antropoloji, həm də dil baxımdan yerli ermənlərdən
fərqlənirdi.
Daranın Susdakı heykəlinin postamentində müxtəlif xalqları
təmsil edən rəsmlər və hər Ģəkilin də üstündə millətin yazılı adı vardır.
Bunların sırasında armini rəsmi
«hay-armenoid»
yox,
oradakı digər saqa
tiplərinə aiddir.
89
Bu fərqi müĢahidə etmiĢ Strabon yazır ki, «ermənilər
(haylar - F. A.) suriyalılar və ərəblərə yaxın qonĢuluqda yaĢadıqları üçün
87
Maraqlıdır ki, Qafqaz xalqları bugün də hayları belə adlandırır: çeçen-inquĢ ermalo,
dargin ermalan(ti), abaza armelı, karaçay-balkar ermenli~yermenli, adıq, kumuq, noqay
ermeli~yermelı (OK, 181).
88
Хоренаци, 244, 248-249.
89
DAFĠ, №4, 1974, səh. 124-125 və 249-250-dəki rəsmlər.
101
təkcə dillərinə görə deyil, həyat tərzinə, bədən quruluĢuna görə də bir-
birinə bənzəyir».
90
Hər halda, Ermən ölkəsinə gələnə qədər hayların həmin ərazilərdə,
sonralarsa Arme bölgəsində məskunlaĢması hay tarixçilərinin öz yazıları
və hay dilindəki aramey, hurr-urartu sözləri ilə ortaya çıxır. Beləliklə,
armenoid haylar fizioloji tipinə
görə Ermən ölkəsində avtoxton
xalq deyil, daha doğrusu, yerli
ermən
əhalisi hay deyil.
Qlottogenez baxımından hay
dili hindavropa dillərinə aiddir
və bu dillərə yaxınlıq dərəcəsinə görə belə sıralanır:
Belə sxem vaxtilə tarixçi Y. A. Manandyanın irəli sürdüyü doğru
fikrə haqq qazandırır ki, protohaylar Balkan yarımadasında illiriyalılar ilə
makedoniyalılar arasındakı bölgədə yaĢamıĢlar. Həmin yazar qeyd edir
ki, XIII-XII əsrlərdə Kiçik Asiyaya enən haylar m.ö.VI əsrdə Fərat
çayının yuxarı axarındakı Ermən ölkəsinə gəldikləri üçün adları Bisutun
yazısına düĢmüĢdür. Ġ. M. Dyakonov isə bu tarixi VI əsrdən XII-X əsr-
lərə qədər qədimə çəkir, çünki o dövrdə asur yazılarında adı xatırlanan
muĢk tayfalarını hay sayır.
91
Bəzi tədqiqatçılar da protohayların muĢk
boylarından biri olduğunu güman etdikləri üçün onların Anadoluya
gəliĢini XII əsrə aparıb çıxarırlar.
92
Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, asur,
urartu və yəhudi mənbələrində muĢk etnonimi hayları deyil,
friqləri
bildirir. Əlbəttə, bu fikirlərlə o vaxt razılaĢmaq olardı ki, həmin çağlara
aid yazıda heç olmasa bircə hay sözü olsun, ancaq nə bölgə
onomasti-
kasında, nə də yazılı qaynaqlarda belə bəlgə yoxdur. Ancaq bu, hayların
nəvaxtsa friq-muĢk boyları ilə olan əlaqəsini istisna etmir. Görünür, qə-
dim hayların içində yayılmıĢ Friq və MuĢeğ Ģəxs adları hay-friq və hay-
muĢk əlaqələrini göstərir.
Ümumiyətlə, Ön Asiyanın tarixində XII əsr elə mürəkkəb bir dövr-
dür ki, burada X əsrəcən nə baĢ verdiyini müəyyənləĢdirmək asan deyil,
çünki XII əsrdə Ġkiçayarasında aĢağıda Kassi sülaləsi, yuxarıda Mitanni
dövləti, Anadoluda Hett dövləti dağıldı və
bütün bu ərazilərdə çoxlu kiçik
90
Страбон, I. II. 34.
91
Дьяконов, 1983, 168-169.
92
ИДМ, II, 1983, 46.
Dostları ilə paylaş: |