116
Beləliklə,
azərbi
(azər-bi)
adının
son
morfoloji
tərkibi
kaspi (kas-bi)
adından fərqlənmədiyi kimi,
Azərbican (az-ər-bi-can) sözünün tərkibi də
qədim
qaynaqlarda adı keçən
Arospican kimi bölgə adlarının analoji tərki-
bindən fərqlənmir:
Arospican
=
aras-bi-can (
<
*araz-bi-gan)
Azərbican
=
azər-bi-can (
<
*azar-bi-gan)
Göründüyü kimi, Atropaten adından fərqli olaraq, Azərbaycan adı
etnotoponim kimi yaranmıĢdır. Lakin buradakı
azər sözü ilk yarandığı
çağlarda təkcə etnonim yox, həm də teonim anlamı daĢımıĢdır ki, bu da
az və
azər adlarının mənalarını qədim qaynaqlarda gözdən keçirəndə
aydınlaĢır. Bəlli olur ki, As, Asar, Asaq iyə adlarının kökündə
az/as sözü
durur.
136
Qədim qaynaqlarda qeyd olunmuĢ
Az adının Ġslamdan sonrakı
çağlardan günümüzə qədər də
az~qaz variantları üzrə Azərbaycanda,
həm də
Azərbaycan
sınırından kənarda türkmənĢəli yer-yurd,
dağ-təpə,
dəniz-çay,
boy-Ģəxs adlarının tərkibində iĢləndiyini görmək olur.
137
136
Tuva türklərinin mifologiyasında «
Azarlar yurdu» deyimi tanrıların, daha doğrusu,
iyələrin bulunduğu yeri bildirir. Kurbustuda olan bu tanrı məskənində ayı iyəsi Hayır-
kan «Burkan» da vardır (MonquĢ B. Kenin-Lapsan, 465).
Yunan miflərində tanrıların yaĢadığı yer
Olimp adlandığı kimi, türk boylarının ayağı
dəyən
yerlərdə
Baqa-yeri (Baqastan, Qarabağ),
Azar/Asar-yurdu,
Tanrı-dağı adları tanrı
məskəni anlamında iĢlənmiĢdir.Əgər Azərbaycandan doğuya gedən prototürk boyların-
dan
Azar
(Altay),
Asar (Tibet) adlarının «tanrı yurdu» anlamı yadigar qalmıĢsa,
batıya ge-
dib
german
boylarına qarıĢan
prototürk
boyu
da
Skandinaviyada
Asar
adının «tanrı yurdu»
anlamında iĢlənməsinə səbəb olmuĢdur. Bibliyada
Asur Nuhun nəvəsi kimi verilir və
Ġkiçayarasında doğulduğu qeyd olunur (Tekvin, 10. 22). Skandinaviya qaynağı Nuhun bu
nəvəsini Part (Parfiya) ölkəsində yerləĢdirir (ДГС, 137).
Asar tanrı tapınağı yerləĢən Ģəhə-
rin (Barsil?) sonralar
Asur//AĢĢur, bura yerləĢən samilərin
asur adlanması da bəllidir.
Qədim
Azərbaycanda
Asar
teonimi ilə bağlı akad-asur qaynaqlarında iĢlənən
d
Assar,
d
AĢĢur və
pers qaynaqlarında
Ahura
teonimləri,
Azər
ilə
Xızır adlarının əlaqəsi və
As teo-
nimi haqqında IV Bitikdə mifologiya bölməsində geniĢ məlumat veriləcəkdir.
137
117
Bu etnonimin kökündə duran *az sözü çox qədim çağlardan iyə və
boyadı olduğundan müxtəlif dialekt deyimləri ilə geniĢ areala yayılmıĢdır.
Onun fonetik variantları ilkin praformanı larinqal saitlə bərpa etməyə im-
kan yaradır. Sözün baĢında larinqal [
’a] saiti boğaz tutulması ilə tələffüz
olunduğu üçün dialektlər üzrə samitli [
qa] və saf [
a] deyimi ortaya çıxmıĢ,
sözün son samiti isə türk dillərində geniĢ yayılmıĢ
s~z səs paralelliyi ilə
iĢlənmiĢdir.
Dialektlərdə bu sözün fonetik variantlarına etnonim (topluluq) bildi-
rən bəzi Ģəkilçilərin qoĢulmasını əks etdirən nümunələrə baxaq:
*‟az~‟as
-aq
-
ər
-lar -bi
> as
> az
> qas~kas
> qaz~xaz
asaq
azaq
qasaq
qazaq
asər
azər
kasar
xazər
aslar asbi-ca
azlar azərbi
kaslar kasbi
- kazbi
Boğaz tutulması ilə deyilən aynlı (ع) və həmzəli (ء) ərəb sözləri
türk dillərində
a~qa Ģəklində (Abdulla
~Qabdulla) fərqləndiyi kimi, «‟az»
adının da qədim çağlarda ayrı-ayrı dialektlərdə
az~qaz (
as~ kas) variant-
Azaq - ﺁﺯﻕ (MK, I. 66) «oğuz bəyi»
Azaq - Azov dənizinin türkcə adı
Azıq -
azoq uruğu bölgəsində mağara
Ażıq - ﺁﺫﻍ(MK, I. 63), KaĢğarda kənd
Azık - qırğız boyu (Kuzeev 1974, 229)
Azbulaxi «az bulağı» (Gürcüstan)
Az/Aza ölkəsi (TU,32) «Ġrəvan çuxuru»
Aza kəndi (Naxçıvan)
Azman «böyük gövdəli adam»
Az-kiĢi - doğu və batı türklərdə boyadı
A
żgiĢ - ﺁﺫﻏﺶ (MK, I, 96) yeradı
Azlar təpə (OU,198-200), Özbək eli
Azlar-arik «azlar arxı», «----» «----»
Azar-tepe «azər təpəsi», «----» «----»
Azar-türkman oymağı (Anadolu)
Azeru-çay (Gürcüstan)
Azeru-kənd (Astara)
Azəri «Bəzz Ģəhərinin əhalisi» (Yəqubi)
Azər-məsçid aĢırımı (Zəngəzur)
Asar
yeradı
(Kuzeev
1974,
229),
Qırğız eli
Qazax - bəlli boy və bölgə adları
Kazaq - boy və bölgə adları
Kasax - Ġrəvan bölgəsində qədim çayadı
Kaspi - qədim boyadı (Güney Qafqaz)
Kaspi - bölgə, Ģəhər və kənd adları
Kasbi (Nafasov 1988, 92) özbək qıĢlağı
Kaspan (Lezina, 148), Krımda yeradı
Kas-abad (Qarabağ)
XVIII əsrdə kənd
Qas dağ (Balakən)
Qazlıq dağı (KDQ)
Xazarlu/Xəzərli kəndləri
(Xoy, Xaçmaz)
Xozar - ﺧﻮﺯﺍﺭ (MK, I. 411) türk yurdu
Xazor bağ toponimi (Özbək eli)
Xazora kıĢlağı (Səmərqənd)
Xəzər yurdu (Naxçıvan)
Xəzərli dərə (Gürcüstan)
Bas Xəzər kəndi (Kutaisi quberniyası)
Xazar sirma (ÇuvaĢ eli), irmaq
Xazari (Lezina, 154), Krımda yeradı
Xasav-yurd (Qafqaz). Və sair.