112
yaradan
*-qan Ģəkilçisi
olması
Ģübhə doğurmur.
Beləliklə,
hər iki adın
türkmənĢəli -qan Ģəkilçisini ayıranda
xoronimin aĢağıdakı hissələri
qalır:
a) azərbi, azrəbi, azarbi, azərba, azərbay, adərbi
b) atarpat, atropat, adurbad, aturpat, atrpat
Adın bu hissəsində son heca olan -bi/-ba/-bay və -pat/-bad sözcük-
lərinin etimologiyası üzərində dayanaq. Birinci sıradakı «bi» formantından
yuxarıda «bölgəsəl sözlər» bölməsində danıĢmıĢ, onun «boy» anlamı ilə
etnonimlərə qoĢulduğunu göstərmiĢdik.
121
Qədim mixi yazılarda
qeyd
edi-
lən
Lulube/Lullume,
Madape, Ellipi yeradlarında lulu-be,
mada-be, elli-pi
adları türk etnotoponimlərinin yaranmasında iĢtirak
edən -bi
Ģəkilçisini
ortaya qoyur. Bu baxımdan, qədim çağlarda iĢlənmiĢ bod «boy» sözünün
sonrakı ĢəkilçiləĢmiĢ -be/-bi fonetik variantı ilə düzələn azər-bi boyadı
türk mühitində yalqız deyildir. Deməli, azər sözü boyadı olduğu üçün -bi
Ģəkilçisi ona qoĢula bilmiĢdir.
122
Ġkinci sıranı təĢkil edən «pat» formantı isə iran dillərində qədim fars
dilindən üzübəri
«-çı» Ģəkilçisinin qarĢılığı kimi iĢlənib «qoruyan»,
«baĢçı»
anlamında titul yaradan sözcükdür.
123
Y.Yusifov
atropat sözünün baĢ
kahin
vəzifəsini də icra edən hökmdara məxsus dini rütbə bildirdiyini və iran
dillərində «od saxlayan» anlamı daĢıdığını yazır.
124
Sasani çağında aturpat,
sonralar
daha çox
adurbad Ģəklində iĢlənən atarpat sözü yunanca metate-
zaya uğramıĢ atropat (atrapat) fonetik variantı ilə yazıya alınmıĢdır.
Oda sitayiĢ çağlarında Azərbaycan tapınaqlarında atropat titulunu
daĢıyan onlarla Ģəxs ola bilərdi
ki,
bunlardan
biri də Makedoniyalı Ġskən-
dərə qarĢı III Daranın qoĢununda bir hissəyə baĢçılıq edən Kiçik Mada-
121
Krımda Karabi-Yayla, Tatarbi-Çokrak etnotoponimləri kara-bi, tatar-bi boylarını əks
etdirir (Лезина, 152, 159); Qədim və orta çağ türklərinə aid tras-pi, tata-bi, ki’pi (kir-pi),
syan-bi, bara-bi boyadı
olduğu kimi, m.ö.
Azərbaycanda lulu-bi, kas-pi, suv-bi, elli-pi
boyadları vardı.
122
Fonetik
variantlar
müxtəlif
adlarda
bud/but/boy/bay/ba/bi/be/me/pe/pi
formaları
almıĢ-
dır. Bu Ģəkilçi etnik göstərici kimi ləzgi dilinə
də
keçmiĢdir: awar-wi (avar-bi) «avar».
123
Qədim farsca vispati «ev yiyəsi», Avestada aēðra-pati «(dini) məktəb baĢçısı», orta
fars dilində spāhpat/spāhbed «ordubaĢı», darīgbed «darğa» və sair bu kimi sözlərdə
pati/ pat/bed sözcüyünə rast gəlmək olur (ОИЯ, 1981, 73).
124
AT, 1994, 137; Bu adın müxtəlif dilli qaynaqlarda çeĢidli fonetik variantları sırasında
səsdüĢümü (trpat) və səsartımı (hatarpat) olayını əks etdirən variantlar da vardır: Trpat
(hay), Hatarbada (elam). H. HübĢman bu adın Τροπατηνή (Plini) və haydilli qaynaqlarda
Atrapatakan, Atrpatunik, Trpatunik Ģəklində iĢləndiyini və Sargis Trpatuni kimi Ģəxs
adlarında göründüyünü qeyd etmiĢdir (Hübschmann, 343).
113
nın satrapı və dini baĢçısı Atropat imiĢ. Görünür,
tarxan, xan, sultan
kimi
titullar Ģəxs
adına (antroponimə)
keçə
bildiyi kimi,
atrapat titulu da
Atro-
pat
Ģəxs
adına çevrilmiĢdir.
125
Bəzi yazarların Kiçik Madaya «Atropatın
ölkəsi» deməsi qəribə
görünməməlidir,
Polibi
də Azərbaycanı
m.ö. II əsrdə
hökmdarın adı ilə «Artabazanın vilayəti» adlandırır. Bu baxımdan,
Atro-
pat
adına iran, yunan, hay dillərinin məkan və mənsubiyət Ģəkilçilərinin
qoĢula bilməsi normal haldır:
Atropat-(a)kan «Atropatın ölkəsi» (farsca)
Atropat-an «Atropatlı ölkə» (farsca)
Atropat-ena
«Atropat ölkəsi» (yunanca)
Atropat-ak «Atropatın ölkəsi» (partca)
Atropat-uni-k, atropat-i-çi «atropatlı(lar)» (hayca)
Göründüyü kimi, «Azər boylarının ölkəsi» anlamında Azərbiqan
adının türk deyimindən fərqli olaraq, fars, yunan, hay deyimi «Atropatın
ölkəsi»
anlamında
Atarpatkan adına köklənmiĢdir.
126
AĢırı iranpərəstlər
Azərbaycan adının Atropatın adından yarandığını «isbat» etmək istədik-
ləri kimi, bunun əksini söyləyənlər də olmuĢdur. Guy Le Strange yazır
ki, farsca Azerbâzegâh adını qreklər (yunanlar) təhrif edib Atropatene
Ģəklinə salmıĢlar.
127
Bu yozumların ikisi də yanlıĢdır, çünki orta fars di-
lində olan Āturpātakān//Ādurbādaqān formasından Azərbaycan formasına
keçid inandırıcı olmadığı kimi, daha əski Ātarpātkān forması da türkcə
mövcud olan Azərbeqan formasına uyğunlaĢıb artıq orta fars dili çağına
qədər ortadan qalxmıĢdı.
Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, türk deyimi
Azərbaycan ilə fars deyimi Atropaten ayrı-ayrı dil zəminində yaranaraq,
ayrı-ayrı anlam daĢıdığı kimi, onların coğrafi tutumu da fərqlənirdi. Belə
ki, I Xosrovun vaxtında Azarbazqanın tərkibinə Ərməniyə, Ġberiya, Aran,
Balasakan, Sisakan, Muğan, Deyləm və sair əyalətlərlə bərabər Atarpat-
kan da daxil idi. Hələ I ArdaĢir çağında bütöv bu əyalətlərin hökmdarı
125
Ola bilsin ki,
Atropatın özəl
adı
Arsaq imiĢ,
çünki Madaya öncə fars Oksidarı caniĢin
təyin edən Ġskəndər sonra onu Arsaqla əvəz edir və bu çağda (m.ö. 328-də) həmin vəzi-
fədə Atropatın adı çəkilir. Bir neçə əsr sonra Strabon hakimiyətdə hələ də Atropatın və-
rəsələri olduğunu qeyd edir, bu çağlarda isə Arsaq sülaləsi hakimiyətdə idi.
126
Strabondan üzübəri Azərbaycan xoroniminin etimologiyasından danıĢan yazarlar bu
adın «Atropata
məxsus
olan
(torpaq)» anlamı daĢıdığını söyləyərkən,
əslində
Azərbay-
can adının deyil, Atropatkan adının etimoloji yozumunu vermiĢlər (AT, 1999, 269-270).
127
Strange, XI bölmə, 159.
Dostları ilə paylaş: |