130
Əvvəla, Qızıl-eli adı ilə Səlcuq imperiyasının yaranmasında aktiv
iĢtirak edən boybirliyi vaxtilə Xəzərin güneyindən
Türkmənistana keçən
qızıl boyları idi.
193
Ġkincisi də, Ġstəxri bu hidronimi sebid-ruz, Ġbn Xordad-
beh Ġsbidrud Ģəklində yazsa da, həmin forma farsca
ﺭﻭﺩ ﺳﻐﻴﺩ
(Səfid-rud)
deyimidir
ki
,
bugün həmin formada iĢlənən «ağ çay» anlamındadır.
Qızıl-
üzən üç minil öncə həmin bölgədə yaĢayan qızıl boylarının adı ilə bağlı
etnohidronim kimi iĢlənmiĢdir. Həmin çağlarda bu regionda üzən apelya-
tivi
Alazan
(Qanıx) adında və
Dağıstanda
UtamıĢ
kəndindən
keçən
Qamri-
özən (qamər-çayı) etnohidronimində saqa-qamər boylarından qalan niĢa-
nədir. Dağıstanda Al-ozen, Buqlen-ozen çayları da vardır.
194
Azərbaycanda
o qədər böyük və kiçik çaylar, bulaq və göllər var ki,
onları sayıb qurtarmaq olmur. Azərbaycanda XVII əsrdə olmuĢ Adam
Oleari təkcə RəĢt-ġamaxı yolunda 80 böyük çayın üzərindən keçdiyini ya-
zır.
195
Qədim Azərbaycan coğrafi sınırından kənarda qalan prototürk yurd-
larındakı axarsuları da nəzərə alsaq, bu hidronimlərin sadəcə sıralanması
bir neçə ayrıca bitiyə sığar. Ona görə də, burada əsasən tarixi qaynaqlar-
da adı keçən hidronimlərdən söbət açılır.
Uzunluğuna görə Fərat
(
2700
km
)
,
Dəclə
(
1900 km
)
,
Kür
(
1500 km
)
,
Araz
(
1000
km)
çayları fərqlənir.
196
Eyni
istiqamətə
axıb
sonda
birləĢən Dəclə-Fərat və Kür-Araz qoĢa
çayları «ikiçayarası» coğrafi terminini iĢlətmək üçün zəmin
yaradır.
Türk
yurdlarında
belə
ikiçayarası
çoğrafi
durumu
olan Sayxun-Cayxun
//Seyhun-
Ceyhun (Sır-dərya və Amu-dərya),
Güney Anadoluda Çukurovadan Ġskən-
dərun körfəzinə
axan Seyhan-Ceyhan kimi qoĢa çaylar çoxdur, lakin Ġkiça-
yarası (Mesopotamiya)
termini
daha çox qədim subar boylarının yaĢadığı
Dəclə-Fərat arası üçün iĢlənir, mixi yazılarda həmin ərazi «subar ölkəsi»
anlamında Subartu, həmin çaylar da Ġdiqla/Ġdiqna və Bura(t) adlanır.
Sumer yazısında deyilir:
kün olmuĢdur ki, Qızıl-bud bölgəsinin siyasi-inzibati durumu monqol yürüĢünə qədər
iki minil boyunca bir neçə dəfə dəyiĢmiĢ, buradakı qızıl boylarının bir qismi Quzey
Azərbaycana, bir qismi də Orta Asiya və Güney Sibirə miqrasiya etmiĢdi.
193
S. Ataniyazov yazır ki, bu qızıl boybirliyi baĢında Qızıl ibn Yəhya adlı türkmən bəyi
dururdu (Атаниязов, 1988, 58).
194
ОК, 193.
195
ПОА, 256.
196
Qızıl-üzən və Fəratın yuxarı qolu Murat-su 700 km, Qanıx və Qabırrı 400 km, Samur,
Tərtər, Pir-saqat, Sumqayıt, Türyançay 200 km və Bazarçay, Həkəri, hər iki Arpaçay,
Zəngi kimi uzunluğu ilə seçilən xeyli çay vardır.
131
Luqal-e
id
İdigna
id
Buranun-bi-da im-ma-da-an-tab.
197
«Çar Dəclə (suyu) ilə Fərat (suyu) birləĢdirdi»
Burat. Qaynağını Doğu Anadolu dağlarından alıb, Dəclə ilə birlikdə
Fars körfəzinə tökülən Fərat çayı müxtəlif dillərdə, qədim yazılı mənbə-
lərdə belə adlanır:
Sumer
- Buranun
Akad
- Purattu(m)
Het
- Puratti, Puranti, Puran, Puruna
Hurri
- Puranti
Urartu
- Puranade (
id
pu-ra-na-de)
Yəhudi
- Perat
Elam
- UpratuĢ (u-ip-ra-tu-iĢ)
Qədim pers
- Ufratu, Hufratu
Yeni fars
- Fərat
Yunan
- Εσυρατης
Azər
- Fərat
Türk
- Fırat (aĢağı axarı)
Türk
- Murat (yuxarı axarı)
Göründüyü
kimi
,
yunanlar
bu
çayadını
elam
deyiminə
uyğun iĢlətmiĢ-
lər.
Təxminən m.ö.VII-VI əsrlərdə perslər Elama gələndə ilk dəfə bu adı
yerli boylardan eĢitdiyi varianta uyğun tələffüz etmiĢ, az sonra bu hidro-
nim
həmin
formada yunan-pers təması ilə yunan dilinə
,
oradan da digər
Avropa xalqlarının dilinə keçmiĢdir. Ərəb istilası çağlarında fars, türk və
azər
boyları
bu
ümumiĢlək
hidronimi
yenidən
ərəb
dilindən
almıĢlar. Elam-
dan uzaq olub, birbaĢa sumer, akad
,
het boylarının ərazisindən
keçən
bu
çaya
zaman
qədimliyi
və
məkan
yaxınlığı
ilə
seçilən
həmin xalqların
dili-
ndəki
variant
ilkin
formaya
daha
yaxındır
və
hər
üç dildə adın əvvəli bura
~pura, sonu uyğun
(-nun
,
-tu
,
-t) hissələrinə ayrılır.
198
Sözün ilk hissəsi
türk
onomastikasında
yayğın
olan
börü
(qurd) sözünü xatırladır, necə ki, BaĢ-
qord
elində
Bürele
,
Büre-ubası
,
Büre-bazı
yılqası
hidronimləri
bu
apelya-
tivi əks etdirir.
199
Dneprin sol qolu Samaraya axan Volçey reçka çayının
da rusca adı onun Börü-çay hidroniminin kalkası olduğunu göstərir.
Bu
baxımdan,
Dəclənin
iki
böyük sol qolunun Böyük və Kiçik Zab
adlanması
diqqəti çəkir.
Samsun bölgəsində Qara-dənizə tökülən YeĢil-
197
Cohen, 311-312.
198
Boğazköy het mətnləridə Purana, Puranzi, Puruna çayadları da var (Ertem, 198).
199
Гарипова, 1991, 64.
Dostları ilə paylaş: |