Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz"
341
Məclis nizamnaməsinə görə hökumətə üzv ola biləcəklərini, bundan baĢqa irəli sürüləcək heç bir Ģərtin qəbul edilməyəcəyini" qətiyyətlə elan etdi. 41
General Tomsonun Bakını iĢğal etdikdən sonra gördüyü ilk iĢlərdən biri də Ģəhərin ingilis, rus və erməni partizanların əlindən qurtarılması zamanı iddia edilən qətliamı araĢdırmaq oldu. Nuru paĢaya 21 noyabrda fransız dilində yazılmıĢ bir məktub göndərərək, məsələ barədə məlumat istədi. Ermənilərin törətdikləri 31 martda Bakı və ətrafında yaĢayan minlərlə müsəlmanın qətliamı ilə isə heç maraqlanmadı. Məktub belə idi: "Bakıya gələn kimi türk əsgərlərinin qarət və basqınlarda iĢtirak etdiklərini mənə bildirdilər. Vurulan zərərin dəyərini təyin etmək üçün ingilis, fransız və amerikanlardan ibarət bir komissiya təĢkil olunacaqdır. Bu dəyər, Türkiyə hesabına ödəniləcəyindən, sizə oğurlanmıĢ malların geri qaytarılması imkanını vermək və bizə ünvanlanan Ģikayətləri araĢdıracağımızı bildirmək məqsədi ilə bu məktubu yazıram." O dövrdə Azərbaycandakı Türk Qafqaz Ġslam Ordusuna Mürsəl bəy rəhbərlik edirdi. General Tomsona bu cavabı göndərdi: "Nuru paĢanın adına göndərdiyiniz 21.11.1918 tarixli məktubunuzda, Bakıya gəldikdən sonra türk əsgərinin qarət və soyğunçuluqla məĢğul olduğu haqda sizə Ģikayət daxil olduğunu bildirirsiniz. Uzun illərdən bəri dövlətlərarası müharibələrdə iĢtirak edən Osmanlı ordusunda bu kimi hallar heç bir vaxt olmadığı kimi, Bakıda da meydana gəlməmiĢdir. Əksinə, Osmanlı ordu hissələri Azərbaycan əsgəri ilə birlikdə Bakıya girərkən, küçə döyüĢlərinə məruz qalmıĢ yerli xalqın qarĢılıqlı olaraq qətliam və qarətlə məĢğul olmalarının qarĢısını almıĢ və əsgərlik xidmətini xoĢ niyyət və uğurla yerinə yetirmiĢdir. Bakıda sabitlik təmin edildikdən sonra Bakı Komandanlığı Polis MüfəttiĢliyi bu məsələyə xüsusi əhəmiyyət vermiĢdir. Əsgər qiyafəsində bir çox Ģəxs yaxalanmıĢ və cəzalandırılmıĢdır. Bu barədə gündəlik qəzetlərdə elanlar verilmiĢ, bildiriĢlər yayılmıĢ və xalqa bu barədə xəbərdarlıq edilmiĢdir. Buna görə də tərəfinizdən edilən suçlamaları rədd edir, sözlərimizə etimad etməyinizi xahiĢ edirəm." Bakıdakı bu mübahisə və müzakirələrin davam etdiyi günlərdə ölkədəki milli azlıqların da təmsil edilə bilməsi üçün imkan yaradıldı. Milli Məclisin 120 deputatdan ibarət olması qərara alındı. 7 dekabr 1918 tarixində çağırılan Məclisin açılıĢında danıĢan Məmməd Əmin Rəsulzadə bəzi dairələrin, müstəqilliyin geri alınmasından danıĢdığını xatırladaraq, bu məsələnin tamamilə qapandığını vurğulamıĢdı. "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz" deyərək Azərbaycan xalqının azad və müstəqil yaĢamaq üçün əzm və iradəsini nümayiĢ etdirmiĢdi 42 .
342
Bakıda olan türk hərbi birləĢmələri Ģəhərin ətrafındakı münasib yerlərdə və sanki Ģəhəri mühasirəyə almıĢ kimi yerləĢmiĢdi. Bu vəziyyət, ingilisləri Ģübhələndirdi və türk hərbi birliklərinin geri çəkilməsinin nə üçün gecikdiyini soruĢdular. "Yolların dağılması səbəbindən geri çəkilmə iĢlərinin mümkün olmadığı" cavabını aldılar. Alınan qərara görə, ilk olaraq 106-cı Qafqaz alayı 19 noyabr 1918-ci il tarixində birbaĢa Qarsa getmək üçün Biləcəridən qatarla yola çıxacaqdı. 13-cü Qafqaz Alayı isə Puta stansiyasından qatarla Gəncə istiqamətində yola düĢəcəkdi 43 . Bakıda bu hadisələr cərəyan edərkən, zabit, çavuĢ və sıravilərdən arzu edənlərin Azərbaycan ordusu sıralarında xidmətə keçməsi ilə əlaqədar Hərbiyə Nazirliyinin 27 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı, 23 noyabrda verilən yeni bir əmrlə ləğv edildi. 9-cu Ordu əmrinə görə, ġimali və Cənubi Qafqazdakı bütün zabit, çavuĢ və sıravilərin 30 dekabr 1918-ci il tarixinə qədər 9-cu Ordu sıralarına keçməyi tələb olunurdu. Əmrə tabe olmayanlar haqqında qanunla ölçü götürüləcəyi də bildirilirdi 44 . Bu əmrə görə 5-ci Qafqaz piyada diviziyası da Türkiyəyə qayıtmalı idi. Mürsəl paĢa ingilis generalına göndərdiyi məktubda türk hərbi qüvvələrinin nəqlinə 19 noyabrdan etibarən baĢlanılacağını və 5-ci Qafqaz piyada diviziyası ilə 106-cı Qafqaz alayının 24 noyabr axĢamüstü Biləcəri stansiyasından yola salınacağını bildirdi. Dağıstandakı birliklərin köçürülməsinə isə 21 noyabrda baĢlanılacağını və son eĢelonun 26 noyabr 1918-ci il tarixində Biləcəridən keçəcəyini qeyd etdi 45 . Türk ordusunun Qafqazdan çəkilməsi baĢlanmıĢdı. Qəhrəman Mehmetçik, yalnız qurtardığı torpaqları deyil, qurduğu böyük xəyalları da geridə qoyub gedirdi. Ərgənəkon, Türküstan və Turan xəyalları qeyri-müəyyən gələcəyə təxir edilmiĢdi. Qatarlar relslərin üzəri ilə qərbə doğru hərəkət etdikcə mübarək Turan da Mehmetçiyin arxasında bir ilğım kimi getdikcə gözdən itir və solurdu. ġövkət Sürəyya Aydəmir Türklərin Azərbaycandan getməsini həzin və duyğu dolu cümlələrlə belə təsvir edirdi: "Axtarıb tapdığımı zənn etdiyim suyu yenə itirmiĢdim... Yollar, atlı, piyada, qoca, cavan, qadın və kiĢilərlə dolu idi. Hamısı da hərbi hissələrin yanına gedir, ağlayır, sızlayır, fəryad edirdilər: "Bizi kimə tapĢırıb gedirsiniz? Haraya gedirsiniz?... Artıq Anadolu demək olan Araz çayı üzərindəki Markara körpüsünə çatdığımız zaman təəssüf və həyəcan son həddinə çatdı. Bölüyün önündə sandıqlılı Nuru çavuĢ Ģərqi deyə-deyə irəliləyirdi: Cəzayirə qara bayraq çəkildi Qərib anaların beli büküldü. Qoç igidlər Cəzayirdən çəkildi Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|