Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz

353 

 

görmür,  hətta  rusları  daha  qüvvətli,  zəngin  və  mədəni  bildikləri 

üçün,  bu  "böyük  ağanı  tərcih  edirdilər.  Bəzi  türklər  də  rus  mədəniyyətini 

mənimsəmiĢdilər, çarlıq idarəsi altında rütbə, maaĢ və rifaha qovuĢmuĢdular. Onlar 

bizə  düĢmən  gözüylə  baxır  və  Azərbaycandan  tezliklə  rədd  olub  getməyimizi 

istəyirdilər.  Biz  Azərbaycandan  çəkilməyə  baĢladığımızda,  onlar  canlanmıĢdılar. 

Mənim də baĢımdan belə bir hadisə keçdi: 

Biz  Azərbaycanı  tərk  etməyə  baĢladığımızda,  Azərbaycan  ordusunun 

komandanlığı 

çarlıq  dönəmi 

generallarından  azərbaycanlı 

türk  olan 

Mehmandarova,  Qərargah  rəisliyi  də  Həbib  Səlimov  adında  bir  polkovnikə 

verilmiĢdi.  Mən  Gəncədə  ikən  bir  gecə  bir  zabit  gəldi  və  Mehmandarovun  sabah 

Bakıya  gedəcəyini,  bir  lokomotiv  istədiyini  dedi.  Mən,  «Vaqon  varmı?»  deyə 

soruĢdum. ġəxsi  vaqonu olduğunu söylədi.  Mən də  bir lokomotiv  verilməsi üçün 

əmr  verdim.  Ertəsi  gün  Ģəhərə  çıxmıĢdım.  Stansiyaya  qayıtdığımda  hər  zaman 

olduğundan  böyük  bir  qələbəlik  gördüm.  Həbib  Səlimov  da  bizim  stansiya 

komandanına  bağıraraq  nə  isə  deyirdi.  Stansiyanın  ortasına  gəldiyimdə  məni 

gördü. Mənə  doğru  gəldi və  hər kəsin eĢidə  biləcəyi bir Ģəkildə  «Siz  nə  utanmaz 

insanlarsınız!  Məmləkətimizə  gəldiniz,  etmədiyiniz  qalmadı.  Ġndi  bir  marĢal 

səyahət edəcək, ona qırx  nəfərlik bir  heyvan  vaqonu  verirsiniz. Öz  komandan  və 

zabitlərinizə  isə  ruslardan  və  bizdən  oğurladığınız  ən  yaxĢı  vaqonları  verməyə 

utanmırsınız.»  dedi.  Mən,  gözləmədiyim  bu  sözlər  qarĢısında  çaĢıb  qalmıĢdım. 

Sonra çox sayğılı bir Ģəkildə vəziyyəti izah etməyə baĢladım və bir türk generalına 

hər  cür  hörməti  göstərəcəyimizi,  vəziyyəti  anlamadan  boĢ  yerə  həyəcana 

qapıldıqlarını  dedim.  Bu  sayğılı  davranıĢım  qarĢısında  büsbütün  əsəbiləĢən 

Səlimov,  «Bax,  bir  də  utanmadan  yalan  danıĢır,  bu  həyasızlıqdır!»  deyə  bağırdı. 

Səbrimi  daĢıran  bu  bağırıĢ  oldu.  Səlimova:  «Ey  rus  köpəyi,  sənə  bir  türk  əsgəri 

olduğun üçün hörmət etdim.» Dedim və arxadakı zabitə: «Bu hərifi al, sıravilərin 

yanına  həbs  et,  danıĢsa  vur!»  deyə  əmr  etdim.  MarĢal  üçün  ayrılan  qatarı 

lokomotivdən  ayırdım,  yanındakı  zabitə  dedim  ki:  «Get  marĢalına  söylə,  milləti 

üçün  qan  tökməmiĢ,  zabiti  döyüĢməmiĢ  bir  marĢala  bizim  edəcəyimiz  budur. 

Haraya  istəyirsə,  oraya  getsin!»  Üç  saat  sonra,  hadisənin  Ģahidi  olan  və  o  vaxt 

bizim adımızdan Bakı valisi olan polkovnik Fəthi bəy gəldi. Məndən xahiĢ elədi, 

Səlimovu  buraxdırdım.  Mehmandarova  da  bir  lokomotiv  verərək  Bakıya 

göndərdim.  Bizim  Turan  macərasındakı  arzularımızın  sonunda  qarĢılaĢdığımız 

Azərbaycan  ziyalısı  bu  idi.  Bu  qarıĢıqlıq  içində  Tiflisə  gəldik.  YüzbaĢı 

Səlahəddinin romanı, s. 252-253. 

53.

 

Süleyman  Ġzzət,  böyük  hərbdə  15-ci  piyada  tüməninin  Azərbaycan 

və ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 252-253. 

54.

 

Yenə orada, s. 254. 

---

354 

 

55.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, 

II c, s. 642. "Türkiyəyə aid olan hər Ģeyə, barıĢıq Ģərtlərinə görə, qalib dövlətlər əl 

qoymuĢdular.  Cənubi  Qafqazı  Batumi  və  Bakıdan  gələn  ingilis  əsgərləri  iĢğal 

edirdilər.  Batumidə  quruya  çıxanlar  Tiflisə  qədər  irəliləmiĢ  və  Gürcüstanı  iĢğal 

etmiĢdilər.  Bakıdan  gələnlər  isə  bizi  addım-addım  izləyirdilər.  Türk  ordusu 

Qafqaza gəldiyində birliklərin ehtiyacı olan hər Ģey göndərilmiĢdi. Ġndi birdən-birə 

dəyiĢən  Ģərtlər  səbəbiylə  Bakı-Batumi  xəttində  Türk  dövlətinə  aid  geyim, 

cəbbəxana,  silah  və  benzin  vaqonları  var  idi.  Mərkəzi  Ərzuruma  çəkilən 

9-cu  Ordunun  komandanı  Yaqub  ġüvqü  paĢa,  dövlətə  məxsus  olan  malların 

məmləkətə  nəql  edilməsi  üçün  hər  türkün  əlindən  gələni  etməsini  əmr  edirdi. 

Ġstanbulun müttəfiqlər tərəfindən iĢğal edildiyinə, Tələt, Ənvər və Camal paĢaların 

paytaxtdan  qaçdığına  və  bütün  Anadoluda  bir  qarıĢıqlıq  baĢladığına  dair  acı 

xəbərlər  hər  gün  gəlirdi.  PəriĢan,  taqətsiz,  ümidsiz  bir  Ģəkildə  vəzifəmizi  yerinə 

yetirərək  vətənə  qayıtmağa  çalıĢırdıq.  Heç  kim  nə  olacağını  bilmirdi.  Mən  də 

Batumi-Bakı  xəttində  çırpınırdım.  Azərbaycanın  son  stansiyası  olan  Ağstafaya 

gəldim. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 438. 

56.

 

YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 442. "Tiflisdə ikən, Batumiyə gedən 

qatarların  hərəsinə  bir  zabit  təyin  edirdim.  Bu  zabitlər,  qatarları  Batumidə 

boĢaltdıqdan  sonra  geri  gətirirdilər.  Belə  eləməsək,  Batumiyə  gedən  qatarın  bir 

daha  geri  gəlməsi  mümkün  deyildi.  Batumiyə  çatan  qatarlar  stansiyada  ingilislər 

tərəfindən  mühasirəyə  alınır  və  1894,1895,1896  təvəllüdlü  əsgərlər,  zabitlərə 

təslim edilirdi. Silahları alınaraq ermənilərə verilir və dərhal yeni erməni birlikləri 

qurulurdu.  Əsgərlik  xidmətindən  tərxis  edilməyən  silahlı  əsgərlər  piyada  olaraq 

Türkiyəyə göndərilir, silahsızlar isə paroxodlarla məmləkətlərinə və Ġstanbula nəql 

edilirdilər.  Əsgərlikdə  qalacaq  olanların  hər  birinə  150  güllə  verilirdi.  Artığı  isə 

alınaraq ermənilərə verilirdi. 

57.

 

Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və 

ġimali  Qafqazdakı  hərəkat  və  döyüĢləri,  s.  256;  Səlahəddin  Tansel,  Mudrosdan 

Mudaniyaya qədər, I c, Ankara, 1977, s.52. 

58.

 

Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və 

ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 256. 

59.

 

YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 442-448. 

60.

 

Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və 

ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 255. 

61.

 

Türk Ġstiqlal hərbi, s. 165. 

 

 

 

 

---