Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
tamamilə o cənablara layiqdir ki, onlar rənglər barədə Höte təliminin meydana çıxmasından əlli il keçdikdən sonra da hələ Nyutonun bircinsli şüalarına inanırlar və bunu deməkdən, ifadə etməkdən utanmırlar. Onlar öz məxsusi təcrübələrindən öyrənirlər ki, uşaq (Demokrit) üçün bağışlanıla bilən böyük üçün cəzasız qalmır. Bir zaman keçdikdən sonra onları biabırçı sonluq gözləyə bilər; özü də, o zaman onların hamısı aradan çıxacaqlar və özlərini elə göstərəcəklər ki, bunların onlara heç dəxili belə yoxdur. Təbiətin ilkin qüvvələrinin bir-birinə beləcə qeyri- düzgün olaraq müncər edilməsi ilə bağlı daha bir hal barədə də biz tezliklə danışmalı olacağıq; hələ ki deyilənlərlə məhdudlaşaq. Əgər belə nəzəriyyələrin düzgünlüyünü güman etsək, onda, əlbəttə ki, bütün hər bir şey izah edilmiş və aşkara çıxarılmış və son nəticədə hesabı məsələyə müncər edilmiş olardı ki, bu da müdriklik məbədində ən müqəddəs olana çevrilərdi, əsas qanunu ən sonda bizi buraya gətirib çıxarmış olardı. Amma o zaman təzahürün hər hansı bir məzmunu yox olmuş və yalnız forma qalmış olardı: təzahür olunan hər bir şey, necə təzahür olunduğuna gətirilib çıxarılmış və bu, haradasa dərkolunan və a priori olmuş, buna görə də subyektdən tam asılı olmuş, yalnız onun üçün mövcud olmuş olardı və nəhayət, sadəcə olaraq fenomen, bütövlükdə təsəvvür və təsəvvürün forması olmuş olardı: hər hansı bir özündə şey barədə soruşmaq belə olmazdı. Əgər güman etsək ki, bu, belədir, onda bütün dünya həqiqətən də subyektdən çıxarıla bilərdi və əslində, Fixtenin öz boşboğazlığı ilə ona nail olduğunu bəyan etdiyi şey əldə edilmiş olardı.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
fantasmaqoriyalar, sofizmlər, səma qəsrləri qurulmuşdur. Ona müvəffəq olunmuşdur ki, təbiət hadisələrinin çoxluğu və müxtəlifliyi ayrı-ayrı əzəli qüvvələrə müncər edilmişdi; və hər bir uğur həqiqi tərəqqiyə təkan vermişdir; əvvəlcə müxtəlif hesab olunan bir çox qüvvələr və xassələr bir-birindən çıxarılmışdır (məsələn, maqnetizm elektrikdən) və beləliklə, onların miqdarı azaldılmışdır. Etiologiya öz son məqsədinə o zaman çatacaqdır ki, bu zaman təbiətin özlüyündə bütün əzəli qüvvələrini dərk edəcək və onların təsir üsulunu aydınlaşdıracaq, yəni o qanunu müəyyənləşdirəcək ki, ona görə onların, bütün təzahürləri səbəbiyyəti əldə əsas tutaraq zamanda və məkanda baş verir və bir-birinə münasibətdə öz yerini müəyyənləşdirirlər,– amma həmişə əzəli qüvvələr, hadisənin formaya aid edilə bilməyən və buna görə də əsas qanununa görə nədənsə çıxış edilərək izah edilə bilməyən məzmunu həmişə həll olunmayan bir çöküntü olaraq qalırlar. Zira təbiətdə hər bir şeydə nəsə elə bir şey vardır ki, onun üçün heç bir vaxt əsas tapmaq, sonrakı səbəbini göstərmək, onu izah etmək olmaz; bu, onun fəaliyyətinin, təsirinin spesifik üsulu, yəni onun mövcudolma tərzi, onun mahiyyətidir. Doğrudur, şeyin hər bir ayrıca təsiri üçün səbəb göstərmək mümkündür ki, bunun da nəticəsində bu şey öz təsirini məhz indi, məhz burada göstərməlidir, amma heç bir vaxt izah etmək olmaz ki, o, ümumiyyətlə, niyə təsir göstərir və nədən məhz belə təsir göstərir. Əgər onda başqa xassələr yoxdursa, əgər o, günəş şüalarında bir zərrədirsə, onda, ən azı, öz ağırlığında və keçirməzliyində o, bu izah edilə bilməyən nəyisə aşkara çıxarır ki, bu, da mən deyirəm ki, onun üçün o, insan üçün iradə nədirsə,– ona oxşar olaraq o öz daxili www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
hər hansı bir təzahürü üçün, onun verilmiş zamanda, verilmiş yerdə hər hansı bir ayrıca aktı üçün elə bir motiv göstərmək mümkündür ki, onun təsiri ilə bu akt insanın məlum xarakteri olması şərti ilə zəruri olaraq baş verməli idi. Amma onun verilmiş xarakterə malik olmasını, onun ümumiyyətlə nə istədiyini, onun iradəsini çoxsaylı motivlərdən başqası deyil, niyə məhz bu motivin idarə etməsini heç bir vaxt izah etmək olmaz. Və insan üçün onun dərkəgəlməz xarakteri nədir ki, onun motivləşdirilmiş əməllərinin hər hansı bir izahı zamanı biz bu xarakteri nəzərdə tuturuq, belə ki, hər bir qeyri-üzvi cisim üçün onun mühüm keyfiyyəti, onun fəaliyyət üsulu mövcuddur ki, onun da təzahürləri xarici təsirlərlə törədilir, halbuki, bu üsulun özü xarici heç nə ilə müəyyənləşmir, və buna görə də izah oluna da bilməz: onun yalnız vasitəsilə aşkara çıxdığı ayrıca təzahürləri əsas qanununa tabedir, onun özü isə əsasdan məhrumdur. Artıq sxolastiklər mahiyyəti etibarı ilə bunu düzgün anlamış və forma substantial [substansial forma] adlandırmışdılar (bu barədə baxın: Suares, Disput. Metaph., disp. XV, sect. 1). Belə bir adi yanılma da o qədər böyükdür ki, guya biz bütün hər şeydən daha yaxşı ən çoxsaylı, ən ümumi və ən sadə hadisələri başa düşürük, halbuki, biz görməyə daha çox alışdığımız hadisələri daha çox başa düşməməyə vərdiş etmişik. Bizim üçün daşın yerə düşməsi heyvanın hərəkət etməsi qədər izah olunmazdır. Yuxarıda söylənildiyi kimi, düşünürdülər ki, guya təbiətin ən ümumi qüvvələrindən (məsələn, cazibədən, sürtünmədən, keçirməzlikdən) çıxış edərək onların içərisində bir
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|