Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Kartofun müalicəvi xassələri. Tərkibindəki qidalı və bioloji fəal maddələrin hesabına bəzi xalqların qidasında çörəkdən sonra ikinci yeri tutur. Lakin kartofdakı C vitamini saxlanılma və termiki emal zamanı qismən azalır. Kulinar emalı zamanı C vitaminini qorumaq üçün onu təmizləyib uzun müddət suda saxlamaq olmaz. Kartofu bişirdikdə onu soyuq suya deyil, qaynayan suya salmaq lazımdır. Xörəklərə isə bişməyə 20-25 dəq qalmış əlavə olunur. Bişmiş xörəyin içərisində kartofdakı C vitamini daha tez parçalanır. Ona görə bişirilmiş kartofu saxlamaq məsləhət görülmür.

Tibbdə kartof təkcə vitamin mənbəyi olan qida kimi istifadə olunmur. Tərkibində kaliumun miqdarı çox oldu­ğun­dan, böyrək və ürək xəstəlikləri zamanı pəhriz yeməkləri hazır­ladıqda nəzərə alınır. Təzə kartof şirəsi mədənin yüksək tur­şuluğu ilə müşahidə olunan qastritdə və qəbizlikdə orqanizmə yaxşı təsir göstərir. Kartof şirəsini mədə xorası xəstəliyində də qəbul edirlər. O mədəaltı vəzinin sekresiyasını zəiflədir, spaz­malara müsbət təsir edir və yaranın sağalmasına kömək edir. Bir qayda olaraq, təzə kartof şirəsi gündə 2-3 dəfə yemək­dən yarım saat əvvəl 0,5 stəkan içilir. Kartof şirəsinin tər­ki­bində asetil-xolin olduğundan hipertoniyalı xəstələrdə qantəz­yiqinin aşağı düşməsinə kömək edir.

Xalq təbabətində çiy kartof əzintisi yanmış, ekzema və digər xəstəliklərdə dərinin üstünə təpitmə kimi qoyulur. Bi­şirilmiş kartofun isti buxarı ilə yuxarı tənəffüs yollarının kata­rını müalicə edirlər. Kosmetoloqlar üzün dərisinin quru­ması və günəşlə yanması zamanı kartofdan hazırlanmış maska məsləhət görürlər. Bu məqsədlə qabıqla bişirilmiş kartof qaymaqla əzilir və isti sıyıqvari kütlə bərabər layla üzə yaxılır.

Qida və müalicə üçün ancaq sağlam və təzə kartof yararlıdır. Cücərmiş və yaşıl rəngli kartofdan istifadə etmək qorxuludur. Çünki cücərmiş kartofda zəhərli qlikoalkaloid – salonin vardır. Təzə kartofda solaninin cüzi miqdardadır. Lakin qabığın altında və gözcüklərin yaxınlığında solanin miqdarı 0,01%-ə qədər artır. Yaşıl rəngli, cücərmiş və çürümüş kartofda solanin nisbətən çox olur. Bahar fəslində və yazın sonunda uzun müddət saxlanmış kartofda çoxlu solanin qlükozidi toplanır. Ona görə də bu dövrdə köhnə kartofun qabığını qalın soymaq məsləhət görülür. Bişmiş kartofun acı dadı və boğazı göynətməsi keyfiyyətsiz və tərkibində solanin çox olan kar­tofdan istifadə olunmasını göstərir. Solaninin artıq miqdarı qırmızı qankürəciklərini məhv edir və mərkəzi əsəb sisteminə pis təsir edir. Belə kartofdan hazırlanan yeməklərdən uşaqlar daha tez zəhərlənir.

Zəhərlənmə ürəkbulanma, qusma, ishal, ürəkdöyünmə, təngnəfəslik, qıcolma və ağır hallarda huşsuzluq vəziyyəti ilə xarakterizə olunur. Belə hallarda dərhal həkimə müraciət etmək yaxşı nəticə verir.

Kasnı, cırtdaquş – Цикорий обыкновенный – Cichorium intybus L. Mürəkkəbçiçəklilər (Compositae) fəsiləsindən 1 m hündürlükdə qol-budaqlı gövdəyə malik çoxillik bitkidir. 9 növündən 2 növü mədəni halda becərilir: adi kasnı, yaxud kök kasnı (C.intybus L.) və salatlıq kasnı (C.endivia L.). Qida məqsədləri üçün kök kasnıdan istifadə olunur. Gövdəsinin aşağı hissəsindəki yarpaqları uzunsov, yuxarıdakılar isə itiuclu lanset şəklindədir. Nəzəri cəlb edən göy rəngli gözəl çiçəkləri vardır.

Bitkinin meyvəsi xırda dəndən ibarətdir. Bitki iyun ayından başlayaraq oktyabra kimi çiçəkləyir, avqust-sentyabrda meyvələri yetişir. Yabanı halda Azərbaycanın əksər bölgə­lərində geniş yayılmışdır.

Qərbi Avropada bu bitki bir qədər gec, orta əsrlərdə ya­yılmağa başlayır. Rusiyada isə kasnı bitkisi XIX əsrin əvvəllərindən ilk dəfə itsifadə olunmuşdur. Kasnı bitkisi kö­kün­dən, əsasən qəhvə əvəzedicisi kimi istifadə etmək məqsədilə bütün Avropa ölkələrində becərilir. Kasnı kökünü qovurduqdan sonra qəhvə əvəzedicisi kimi qəhvə içkilərinin hazırlanmasında istifadə olunur. Təzə kasnının kökünün tərkibində 72-75% su, 14-16% (20%-ə qədər) inulin, 2-3% fruktoza, 1,2-1,4% zülal, 0,6% yağ vardır. Kasnıda pektin, xo­lin, intibin qlükozidi, qatranvarı maddələr vardır. Təzə yarpaqlarından və zoğlarından alınan şirədə laktusin, güllərində isə sikorin qlükozidi tapıl­mışdır.

Kasnının tərkibində olan inulindən fruktoza şəkəri və spirt alınır. Lakin əsas təyinatı qəhvə əvəzedicisi kimi istifadə olunmasıdır. Bu məqsədlə kiçik tikələrə doğranmış kasnı kökünü qovurur və sonra üyüdüb toz halına salırlar. Qovur­duqda kasnının tərkibindəki inulin və fruktoza karamelləşir və ondan hazırlanmış qəhvə içkisinin rəngi kəskin tünd rəngdə olur.

Kasnının müalicəvi xassələri. Dərman məqsədilə qədimdən Misirdə və Romada əhali tərəfindən kasnının çiçək­lərindən və köklərindən istifadə olunurdu. Onu qidanın həzmini yaxşılaşdıran tərəvəz kimi istifadə edirdilər. Çiçəklərini tam yetişən vaxt, köklərini isə payızın son ayında toplayır, sonra təmizləyərək quru havalı binalarda və üstü dəmir örtüklü çardaqlarda qurudurlar. Çiçəyində və kökündə bir çox dərman əhəmiyyətli maddələr tapılmışdır.

Xalq təbabətində kasnının kökündən və çiçəklərindən iştahagətirici və mədənin həzm prosesini yaxşılaşdırıcı dərman kimi dəmləmə və bişirmə formasında istifadə olunur. Bu məqsədlə qurudulmuş kasnı kökünü və ya çiçəklərini əvvəlcə doğrayıb toz halına salır, sonra ondan 2 çay qaşığı bir stəkan qaynar suda çay kimi dəmləyib gündə 3 dəfə yeməkdən əvvəl içirlər. Kasnı çayı, eyni zamanda öd kisəsinin və böyrək xəstəliklərinin müalicəsində də işlədilir. Xalq təbabətində qaraciyər xəstəliyində, eləcə də sarılıqda çay kimi dəmləyib içirlər. Son illərdə kasnı bitkisinin kökünün şəkər xəstəliyində müsbət təsiri müəyyən edilmişdir.

Tikanlı kəvər, kapers – Каперсы колючие – Capparis spinosa L. Kəvər (Capparidaceae) fəsiləsindəndir. Yabanı halda yetişən çoxillik kapers kolunun tumurcuq çiçəklərindən ibarətdir. Yabanı halda Dağıstanda, Krımda və Orta Asiyada bitir. Avropanın bir çox ölkələrində becərilir. Azərbaycanda ancaq tikanı kəvər növü yabanı halda yayılmışdır. Yarımkol bitki olub, 2 m-ə qədər uzunluqda budaqları var. Yarpağı girdə yumurtavarı, yaxud ellipsvarı olub, saplaqlıdır. Çiçəkləri iri, rəngi ağ, tək-tək halda yarpaqların qoltuğunda yerləşir. Mey­vəsi giləmeyvəyə bənzəyən qutucuqdan ibarətdir. Toxum­ları kürəvarıdır, tünd-qonur rənglidir, təqribən qaraya çalır. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir.

Tikanlı kəvərin çiçəklərinin qönçə dövründə onda 100-150 mq% C vitamini, 0,32mq% rutin, 21-28% azotlu maddə, 4-5% piyli maddələr olur. Toxumlarında 25-30% piyli yağ vardır ki, bu da tərkib etibarilə 12-13% doymuş yağ turşularından, 22-24% olein, 33-51% linol turşuların qliseridlərindən ibarətdir.

Tikanlı kəvərin meyvələrində eyni zamanda pektin maddələri, 1,6% üzvi turşular, 4% şəkər, 56mq% C vitamini, rutin və digər bioloji fəal maddələr olduğu aşkar edilmişdir.

Tikanlı kəvərin tumurcuq çiçəkləri 100 mm diametrə çatdıqda yığılır, sortlaşdırılır və bir qədər soldurulur. Sonra tikanlı kəvəri çəlləkdə duz və ya sirkə məhlulu ilə isladıb kon­servləşdirirlər. Tikanlı kəvərin dadını yaxşılaşdırmaq üçün onu əvvəlcə süd turşusu bakteriyaları ilə qıcqırdır, sonra üzərinə 4-5%-li sirkə məhlulu tökürlər. Sirkəyə qoyulmuş tikanlı kəvərin dadı, duza qoyulmuşdan yaxşıdır. Lakin duza qoyulmuş daha yaxşı saxlanılır. Tikanlı kəvərin dadı tünd və spesifikdir. Duzluğun tikanlı kəvərə nisbəti 1:1 nisbəti kimidir. Xırda tikanlı kəvər daha yaxşı tamlı olur və qiymətli hesab edilir.

Tikanlı kəvərin dad və ətirverici maddəsi rutindir (0,32%). Rutin acı dadlı qlükozid (S₂₇H₃₀O₁₆ x 3H₂O) olub, hidroliz olunduqda kversitin, qlükoza və ramnoza əmələ gətirir. P vitamini fəallığına malikdir. Tikanlı kəvər birinci və ikinci xörəklərə, əsasən balıq və şorba xörəklərinə tamlı qatma sayılır.

Tikanlı kəvərin tərkibində 150 mq% C vitamini olduğundan qidanı vitaminləşdirir.

Tikanlı kəvərin müalicəvi xassələri. Xalq təbabətində tikanlı kəvərin qabığından alınan həlimdən əsəb xəstəliklərində, xüsusən də isteriyada istifadə olunur. Təzə tikanlı kəvər qabığını dişağrısında çeynəyirlər. Ondan alınmış tozvarı məh­suldan və həlimdən hazırlanmış islatmadan irinləyən və uzun müddət sağalmayan yaraların müalicəsində istifadə olunur. Eksperimentlər nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, tikanlı kəvərin kökündən hazırlanan spirtli tinktura qandakı trom­bositlərin miqdarını artırır. Qanın müalicəsində tikanlı kəvər öz tətbiqini təsdiqləyib. Tikanlı kəvərin kökləri həm də allerqik xəstəliklərdə də faydalıdır.

Azərbaycanda yayılan tikanlı kəvər bitkisi Azərbaycan Tibb Universitetində hərtərəfli öyrənilmiş, onun meyvələrində çoxlu miqdarda yodun üzvi birləşməsi olduğu müəyyən edilmişdir.

Tikanlı kəvər meyvələrində çoxlu miqdarda yod bir­ləş­mələrinin olduğunu nəzərə alaraq, onlardan konservləş­dirilmiş şirə preparatı hazırlanmış və kliniki təcrübədə onun zob xəstəliyində müalicəvi təsiri ilk dəfə aydınlaşdırılmışdır.

Xalq təbabətində tikanlı kəvərin təzə dərilmiş mey­və­lərindən zob xəstəliklərində, babasildə, dizenteriyada və qara­ciyər iltihabında istifadə olunur.

Bəzi ədəbiyyatlarda kəvər ğöyərtisi kapers kimi tərcümə olunub. Bunlar ayrı-ayrı bitki olub müxtəlif fəsilələrə aid tərəvəzdir.

Kök, yerkökü – Морковь – Daucus carota L. Çəti­çiçəklilər (Umbelliferae) fəsiləsindəndir. Qədimdən yabanı hal­da bitən yerkökü ilə almanlar, romalılar və yunanlar tanış idilər. Lakin mədəni halda yerkökünü orta əsrlərdən əkilib-becə­rilməyə başlamışdır.

Kökümeyvəlilər içərisində ən çox yayılmış tərəvəzdir. Ondan təzə halda aşpazlıqda, qurudulmaq, şirə hazırlamaq, tərəvəz konservləri və karotin istehsalı üçün istifadə olunur.

Yerkökünün üzəri nazik qabıq təbəqəsi ilə örtülüdür. Qabığın altında qidalı maddələrlə zəngin ətli hissə yerləşir. Kök mərkəzində özək vardır. Özəyin zərif və ya kobud olması yerkökünün keyfiyyətliliyini göstərir. Tərkibində az miqdarda şəkər olan özəyin dadı yerkökünün ətli hissəsinə nisbətən pis olur.

Yerkökünün tərkibində orta hesabla 4-12% şəkər, 0,53-2,23% zülal, 0,1-0,7% yağ, 0,54-3,50% sellüloza, 0,4-2,9% pektin maddəsi, 2,3-5,6% azotsuz ekstraktlı maddə, o cümlədən dekstrin və nişasta, 0,6-1,7% kül olur. Quru maddələrin ümumi miqdarı 8-20%-ə qədərdir.

Şəkərlərin əsasını saxaroza (3,5-6%), az miqdarda qlükoza (1-2%) və fruktoza (0,2-1,9%) təşkil edir. Yerkökünün özək hissəsində xarici təbəqəyə nisbətən şəkərin miqdarı azdır.

Nişasta toxumalarda kiçik, dairəvi və rəngsiz dənələrdən ibarət olub, ən çox özək ilə ətli hissənin arasında yerləşir. Özəkdə nişasta olmur.

Pentozanların (araban, qalaktan) miqdarı yaş çəkiyə görə 0,8-1,4%-dir.

Pektin, sellüloza, liqnin və başqa maddələr yerkökünün aşağı hissəsində toplanmışdır. Pektin maddəsinin bütün formaları yerköküdə vardır, lakin bunlar palda əmələgətirmə xassəsinə malik deyildir.

Yerkökü zülalında əvəzedilməz aminturşulardan metio­nin, fenilalanin, leysin, izoleysin, valin, treonin, lizin, triptofan və s. tapılmışdır.

Yerkökünün yağı lipoproteidlər şəklindədir. Yağda pal­mitin, olein, linol və petrozelin yağ turşuları tapılmışdır. Yerköküdə, həmçinin, 0,1%-ə qədər lesitin və fitosterin var. 10 mq%-ə qədər efir yağı vardır ki, bunun tərkibi pinen, limonen, seskviterpen və mürəkkəb efirlərdən (sirkə və qarışqa turşusunun) ibarətdir. Üzvi turşular (0,1-0,2%), əsasən sərbəst alma, qəhvə, qall, xlorogen və benzoy turşusundan ibarətdir. Mannit spirti də tapılmışdır. Yerkökü külündə mineral mad­dələrdən Na, K, Ca, P, Fe, B, Cr, Cu, Mo, Pb, F, U, As və s. aşkar edilmışdır. Yerkökü toxumalarının müxtəlif hissə­lə­rində mineral maddələrin miqdarı eyni miqdarda deyildir. Belə ki, yerkökünün qabığında, ətli hissəsində və özəyində uyğun olaraq mq%-lə: Ca – 53, 32, 37; P – 37, 34, 60; Fe – 1,6, 0,8, 0,8-dir. Borun miqdarına görə yerkökü başqa tərəvəzlərdən üstündür.

Karotin və ksantofil yerköküyə narıncı rəngin müxtəlif çalarlarını verir. Karotinin miqdarı orta hesabla 8-10 mq%, narıncı qırmızı yerköküdə isə 5,4-19,8 mq%-ə qədərdir. -karotinin miqdarı -karotindən 2-3 dəfə çoxdur. Yerkökünün özək hissəsində karotin xarici təbəqəyə nisbətən azdır. Karo­tinoidlərin 90%-i karotinin, 10%-i isə ksantofilin payına düşür. Bənövşəyi rəngli yerkökünün tərkibi, həmçinin, antosianlar, baş hissəsi yaşıl olanlar isə xlorofil piqmentləri ilə zəngindir.

Yerkökünün tərkibində yaş maddəyə görə mq/kq hesabı ilə vitaminlərdən B₁ – 0,3-1,8; B₂ – 0,2-0,62; PP – 2,0-14,7; B₆ – 1,2-1,4; E – 12; pantoten turşusu – 2,5-3,5; biotin – 0,025-0,033; fol turşusu – 1,0-1,3; askorbin turşusu – 20-100 vardır. Yerkökünün kimyəvi tərkibi onun təsərrüfat-botaniki sort­la­rından, becərilmə şəraitindən, yetişməsindən və başqa amil­lərdən asılıdır. Yerkökünün təsərrüfat-botaniki sortları bir-bi­rindən forma və ölçüsünə, ətli hissəsinin rənginə, özəyinin ölçü­sünə, səthinin vəziyyətinə, çatlamasına, saxlanılmağa da­vam­­lılığına və yetişmə müddə­tinə görə fərqlənir.

Ölçüsündən asılı olaraq yerkökü 3 qrupa bölünür: qısa və ya karateli qrupuna aid yerkökünün uzunluğu – 3-6 sm, yarımuzunlarda – 8-20 sm, uzunlarda isə 20-45 sm olur. Sortların çoxu orta uzun qrupa aiddir. Karateli qrupuna «Paris karatelisi», «Xibin» sortu aiddir. Bunların ətli hissəsi zərif olduğundan orqanizmdə asan həzm edilir. Lakin saxlanmağa davamsızdır.

Orta uzun sortlara daxil olanlardan Nant, Geranda, Geranda-1129, Ukrayna gerandası, Şantene, Moskva gecyeti­şəni aiddir. Bunlar silindr və konusvarı formada, yaxşı dada malik olur. Nant və Şantene sortları uzunsov simmetriyası, zərif ətli hissəsi və əla dadı ilə üstünlük təşkil edir. Saxlanmağa davamlıdır. Şantene sortu irimeyvəlidir və bunun 1 ədədinin çəkisi 400 q qədər olur. Geranda sortu və onun müxtəliflikləri saxlanılmağa davamlıdır.

Uzunölçülü yerkökü sortlarından Valeriya sortunu qeyd etmək olar. Gecyetişən sortdur, rəngi darçını-qırmızı, forması sivri konusvarı, kökünün üstü hamar, üzərində kiçik gözcükləri olur. Bunun böyük və girdə özəyi çox kobud olmayıb, bütün qış boyu saxlanılır.

Azərbaycanda Nant-4, Biryuçekut-415, Şantene-2461 və yerli Abşeron yerkökü sortları yetişdirilir.

Yerkökü keyfiyyət göstəricilərinə görə sağlam, təmiz, bütöv, çatsız, mexaniki zədəsiz və kənd təsərrüfatı zərər­vericiləri ilə zədələnməmiş, rəngi birnövlü (müəyyən təsərrüfat-botaniki sort üzrə), forması düz olmalı, gövdə və yarpağı başcığı səviyyəsində kəsilməlidir. Yerkökünün ən böyük en kəsiyinin diametri (bütün botaniki sortlar üzrə) azı 3 sm ol­ma­lıdır, lakin Geranda sortu üçün en kəsiyi diametri 8 sm-dək, Nant sortunda isə 10%-ə qədər, 2-3 sm olmalıdır.

Azca əzilmiş, başcığı kəsik, gövdə və yarpaqları düzgün kəsilməmiş, çatlı, sınıq, kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə zədə­lənməmiş və ölçüyə gəlməyən yerkökülərin ümumi miqdarı 8%-dən artıq olmalıdır. Yerköküyə yapışmış torpağın miqdarı 1%-dək olmalıdır.

Yerkökünün müalicəvi xassələri. Polivitaminli bitki kimi yerkökü hipo- və avitaminozun profilaktikasında və müalicəsində, qanazlığında və gücdəndüşmə hallarında qidalan­manı yaxşılaşdırmaq üçün geniş miqyasda istifadə olunur. Hər gün təzə yerkökü qəbul etmək orqanizmi qüvvətləndirir, infeksion xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırır, xarici mühitin xoşagəlməz təsirlərindən qoruyur. Yerköküdən pəhriz qidası kimi ürək-damar sistemi, qaraciyər və böyrək xəstəliklərində istifadə olunur. Lakin mədə xorası və nazik bağırsağın iltiha­bında (enteritdə) yerkökü qəbul etmək məsləhət deyil. Gözün görmə qabiliyyəti pozulduqda təzə yerkökü orqanizmdə A vitamini çatışmazlığını aradan qaldırır. Çünki yerkökünün tər­kibindəki sarımtıl-narıncı rəngli piqment olan karotin, or­qanizmdə A vitamininə çevrilir və həzm olunur. Yerkökü şirəsi müalicəvi və qidalılıq keyfiyyətinə görə uşaq qidasında daha çox məsləhət görülür. A vitamini mənbəyi kimi yerkökü şirəsi ürəyin miokard infarktında da təyin olunur.

Məlumdur ki, yerkökü və şirəsi yumşaldıcı təsirə malikdir. Odur ki, qəbizlik və babasil zamanı bundan istifadə olunur. Belə hallarda hər gün acqarına 150-200 ml təzə çəkilmiş yerkökü şirəsi içmək məsləhət görülür. Kiçik uşaqlara səhər və axşam 1 xörək qaşığı içirtmək məsləhət görülür. Xalq təbabətində yerkökü şirəsi ilə bal qarışığı soyuqdəymə ilə əlaqəli öskürəkdə və sinə xırıltısında içilir. Ağızın selikli qişasının itihabında (stomatitdə) təzə yerkökü şirəsi ilə ağızı yaxalayırlar. Bəzən yerkökü şirəsindən sidikqovucu və sidik daşlarının orqanizmdən kənar edilməsi məqsədilə içirlər. Bu məqsədlə bir neçə ay müddətində gündə 3-4 dəfə 1 xörək qaşığı yerkökü şirəsi içmək lazımdır. Lakin böyrəklərdə və sidik kisəsində olan daşlara qarşı ən səmərəli vasitə xalq təbabətində yabanı yerkökü toxumları hesab olunur. 3 xörək qaşığı toxum 3 stəkan qaynayan suya əlavə edilir, bir gecə isti yerdə saxlanılır və süzüldükdən sonra gündə 3 dəfə 3/4-1 stəkan içilir. Böyrək daşları xəstəliyində, eləcə də yumşaldıcı və yelqovucu kimi bəzən yerkökünün üyüdülmüş toxumları götürülür. Gündə 3 dəfə 1 çay qaşığı üyüdülmüş toxum qəbul edilir. Babasildə yerkökünün yaşıl kütləsindən hazırlanmış çay içmək məsləhət görülür.

Xalq təbabətində yerkökündən donmaya qarşı, yanıq­ların, irinli yaraların müalicəsində istifadə olunmuşdur. Yerköküdən hazırlanmış əzintini dərinin zədələnmiş yerlərinə qoyur və ya təzə yerkökü şirəsi ilə yuyurlar. Nəticədə ağrılar və iltihab prosesləri azalır, yaralar irindən təmizlənir və tezliklə sağalır.

Hazırda yerkökü toxumundan daukarin adlı ekstrakt alınır. Həmin ekstrakt tac damarları genişləndirir və onlara spazmolitik təsir göstərir. Daukarin həbləri həkim təyinatı ilə stenokardiyanın təzahürü zamanı tac damarların xroniki çatışmazlıqlarında xəstələrə verilir. Müalicə kursu gündə 3-4 dəfə yeməkdən əvvəl 1-2 həb qəbul etməklə 2-4 həftə davam edir.

Müalicəvi kosmetikada üzün quru dərisi üçün qidalı yerkökü maskasından istifadə olunur. Iki ədəd yaxşı yuyulmuş yerkökü sürtgəcdən keçirilir, yumurta sarısı ilə qarışdırılır və alınmış əzinti qalın təbəqə halında üzə çəkilir. 20-25 dəqiqədən sonra üzdəki əzinti ilıq suda isladılmış pambıqla təmizlənir. Yerkökü maskasını həftədə 1-2 dəfə qəbul etmək məsləhət görülür.

Qulançar, mərəçüyüd, quşqonmaz – Спаржа лекар­ственная – Asparaqus officinalis L. Qulançar (Asparaqaceae) fəsiləsindən çoxillik bitkidir. Azərbaycanda 9 növü bitir:

• 
  Qırıqküncvarı qulançar (Asparagus angulofractus)
  
• 
  Qısayarpaqlı qulançar (Asparagus brachyphyllus)
  
• 
  Blesler qulançarı (Asparagus breslerianus)
  
• 
  Xəzər qulançarı (Asparagus caspius)
  
• 
  Daur qulançarı (Asparagus davuricus)
  
• 
  Dərman qulançarı (Asparagus officinalis)
  
• 
  İran qulançarı (Asparagus persicus)
  
• 
  Çoxyarpaqlı qulançar (Asparagus polyphyllus)
  
• 
  Topayarpaq qulançar (Asparagus verticillatus)
  

Onlardan yalnız bir növü – Asparagus officinalis (Dərman qulançarı) mədəni halda geniş surətdə əkilib-becərilir. Azərbaycanda aparılan çoxillik tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu bitkini Qazax-Gəncə bölgəsində və Abşeronda xalq arasında Qulançar, Qarabağda, Naxçıvan MR-nın rayon­la­rında və ona yaxın digər regionlarda yaşamış azərbaycanlılar isə bu bitkini «Mərəçüyüd» adlandırırlar. Bütün bunları nəzərə alaraq 1973-cü ildən başlayaraq bitkinin iki adla adlandırılması qəbul edilmişdir.

Qulançar 4000 il bundan əvvəl Qədim Misirdə, daha sonra isə Qədim Romada məlum idi. Respublikamızda Qulan­çarın 9 növünün yayılmasına baxmayaraq, onların bir neçə növü qidalılıq əhəmiyyətinə malik olub, xalq arasında yeyilir.

Dərman qulançarı Qafqaz xalqları arasında geniş istifadə olunur. Bitki ilk vegetasiyaya başlayan vaxtdan 10-15 gün sonra zoğları inkişaf etməyə başlayır. Elə bu vaxt onun tər, yum­şaq, cavan zoğları əksər rayonlarda əhali tərəfindən toplanır və yeyilir. Bundan əlavə, onun budaqlarını duzlu suda pörtür, sonra bir balaca sıxıb suyunu çıxarır, yağ-soğanla qızar­dırlar. Dadına, ləzzətinə və qidalılığına görə çox qiymətlidir. Kökümsovu, kökləri, çiçəkləri, giləmeyəsi və toxumu bir çox xəstəliklərin – böyrək, ürək, vərəm və s. müalicəsində geniş isti­fadə edilir, qankəsici, sidikqovucu xüsusiyyətlərinə ma­likdir.

Qidalılıq və dərman əhəmiyyətinə görə dərman və topa­yarpaq Qulançar ən geniş istifadə olunur. Bitki respublikamızda ən çox Naxçıvan MR-nın bütün bölgələrində, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl rayonlarında, Gəncə-Qazax, Lənkəran-Astara, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala və s. bölgələrdə ən çox quru, daşlı-çınqıllı yamaclarda, qaratikan kollarının ətrafında bitir. Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və s. rayonlarda yerli əhali Mərəçüyüdü «ağıllı» və «dəli» Mərəçüyüd kimi tanıyır və onları asanlıqla bir-birindən fərqləndirirlər.

«Ağıllı» mərəçüyüdün zoğları tünd qırmızımtıl, «Dəli» mərəçüyüdünkü isə açıq yaşıl, solğun yaşıl rənglidir. Aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, bir çox rayonlarda «Dəli» mərəçüyüd də yeyilir. Bitkinin təzə, tər budaq və zoğlarından konserv məhsulları da hazırlanır. Bu bitkidən hazırlanan göy soğanla qulançar və ya mərəçüyüd salatı, pomidor və kələmlə çox dadlı və qidalıdır. Qidalılıq dərəcəsinə görə qulançar bir sıra tərəvəz bitkilərini əvəz edir. Onun cavan zoğlarının tər­kibində müxtəlif mineral maddələr (kalium, natrium, manqan), fosfor turşusu, 60-80% azot birləşmələri vardır.

Azərbaycan MEA Nəbatat İnstitutunun və Mərkəzi Nəba­tat Bağının əməkdaşlarından S.M.Aslanov, E.N.Nov­ruzov, O.V.İbadlı, L.Ə.Şəmsizadənin apardığı tədqiqatlar əsasında Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiya sahəsində becərilən Qulançar bitkisindən müxtəlif metodlar əsasında karotinoid maddəsi almışlar. Həmin tədqiqat işi «Müəlliflik şəhadətnaməsinə» layiq görülmüşdür. Tədqiqat işi nəticəsində Qulançarın tərkibində insan orqanizmi üçün daha çox xeyirli olan bir çox maddələr, o cümlədən karotinoid (85 mq%) aşkar olunmuşdur. Bu böyük göstərici olub, bir çox bitkilərdən alınan karotinoidin miqdarından qat-qat çoxdur.

Karotinoid yüksək bioloji fəallığa (A vitaminin fəal­lı­ğına) malik maddədir. O orqanizmdə gedən maddələr müba­diləsində mühüm rol oynayır. Onun insan orqanizmində çatış­ma­ması böyümə və inkişafın ləngiməsinə, gözün görmə qa­biliy­yətinin azalmasına, müxtəlif xəstəliklərə, xüsusən yolu­xucu xəstəliklərə qarşı müqavimətin zəifləməsinə, mədə-ba­ğırsaq sisteminin selikli qişasının aşınmasına və s. səbəb olur. Karotinoidlər antimutagen, antikonsirogen, antiradiant fəal­lığına malik olmaqla, müxtəlif mənşəli xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində və profilaktikasında geniş tətbiq edilir. Onlar or­qa­nizmin qocalmasının qarşısını alır. Karotinoidlər yeyinti, kos­metika və başqa sənaye sahələrində, yüksək bioloji fəallığa ma­lik məhsulların hazırlanmasında, onların saxlanma müddə­tinin artırılmasında, xarici görkəmlərinin yaxşılaşdırılmasında geniş istifadə edilir. Azərbaycan MEA Mərkəzi Nəbatat Bağında 1968-ci ildən başlayaraq Azərbaycan florasında ya­yılmış Qulançar növlərinin kolleksiyası toplanmışdır. 1975-ci ildən isə Qafqazda bitən Qulançarın növlərinin kolleksiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının geofit bitkilər sahəsində toplanmışdır. Toplanmış növlərin tibdə, xalq təbabətində istifadə qaydaları, becərilmə, çoxaldılma üsulları və istifadəolunma tədbirləri öyrənilmişdir.

Botaniki təsviri. Bu cins Qulançar– Asparaqaceae fəsiləsinə aiddir. Çiçəkləri bircinsli, ikievli olub, əsasən qoltuqda qınşəkilli yarpaqların (kladodi) qoltuğunda yerləşir. Çiçəkyanlığı düz olub sərbəstdir. Yumurtalıq üçyuvalıdır. Meyvəsi giləmeyvədir. Gövdəsi çoxsaylı budaqlıdır. Budaqlar üzə­rində sap və ya iynəvarı nazik yarpaqlar (kladidilər) yerləşir. Çoxillik ot bitkisi olub qısa, ətli kökümsovlara malikdir. Qu­lançarın xalq arasında ən çox istifadə edilən növləri Topayarpaq qulançar - Asparagus verticillatus L., və Dərman qulançarı - Asparagus officinalis L. növləridir. Topayarpaq Qulançar çoxillik bitkidir. Yeraltı orqanı güclü kökümsovlara malikdir. Gövdəsi çox hündür olub, becərmə şəraitindən asılı olaraq 1,5-2 m-ə qədər olur. Gövdəsi çoxlu sayda budaqlarla zəngin olub dırmaşandır. Yarpaqları şəklini dəyişmiş formada olur ki, buna kladodi deyilir. Kladodilərin uzunluğu 2 sm olub, gövdənin qoltuğunda dəstələrlə yerləşir. Sap və ya iynə formalıdır. Çiçəklər əksərən budaqların yuxarı hissələrində yerləşir. Meyvələri giləmeyvə olub, qırmızı və ya qırmızımtıl-qara rənglidir. Bu növün əkin materialları 1972-ci ildə Füzuli rayonunun Dövlətkarlı, Dilağarda kəndləri ətrafında yerləşən Yelli-dədikdən, Daş yellidən, Torpaq yellinin aşağı, orta ya­mac­larından, ən çox qaratikan kollarının ətrafından toplan­mışdır. Təbii sahələrlə ən çox çiriş, qaratikan, qozqurab, yemlik, danaayağı və s. bitkilərlə birlikdə təsadüf edilir. Göv­dəsi çoxlu hamar budaqlardan ibarət çoxillikdir. Gövdəsinin hündürlüyü 160 sm-dir. Kökümsovları dəstə şəklində olmaqla hər il təzələnir. Təzə kökümsovları ağımtıl rəngdə olur. Keçən ildən qalan köklər isə qaralmış və nisbətən yoğunlaşaraq ehtiyat qida maddəsinə çevrilir. Ehtiyat qida maddələri sərf olunub qurtardıqdan sonra köhnə köklər təbii gübrəyə çevrilir. Növün bu xüsusiyyəti onun 50-100 il yaşamasına imkan verir. Iynə­şəkilli yarpaqlar və yaxud kladodilər xeyli uzun, nazik yumşaq və sapşəkilli olub, uzunluğu 10-14 mm-dir. Topa­yar­paq Qulançar ilə təbii şəraitdə aparılan müşahidələr göstərmişdir ki, bitkidə vegetasiyaya fevralın əvvəllərində, qönçələmə aprelin başlanğıcında, çiçəkləmə isə mayın ortalarında başlayır və 14-16 gün davam edir. Çiçəklər açıq sarı rəngli, uzunluğu 3-7 mm-dir. Çiçəkləmə dövründə bitkidə 200-230-a qədər çiçək əmələ gəlir. Toxumları iyunun axırı və iyulun əvvəllərində yetişməyə başlayır. Giləmeyvələrin rəngi parlaq qırmızı olub, içərisində 3-4 hamar, qara rəngli toxumlar əmələ gəlir. Bitkinin gövdəsi iynəşəkilli, yarpaqları, giləmeyvələri bəzək bağçılıqda çox qiymətlidir. Təbii şəraitdə toplanmış toxumları bioloji cəhətdən sağlam olub, 85% cücərti verir. Toxumlarının 1000 ədədinin quru çəkisi 12,3 q-dır.

Qulançarın müalicəvi xassələri. Hazırda dünya miqya­sında Qulançar fitoterapiya sahəsində bir çox xəstəliklərin müalicəsində uğurla istifadə olunur. Belə ki, bitkinin kökü, kökümsovu, təzə-tər zoğları, gövdəsi, iynə və ya sapşəkilli yarpaqları və toxumları müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində sidik­qovucu, sidik kisəsinin ağrıları, qantəzyiqi, vərəm, ürəkağ­rıları, yel, şəkər, sonsuzluğa qarşı və s. istifadə olunur.

Vərəm xəstəliyinə düçar olan xəstələr yemək rasionunda Qulançar istifadə etsələr daha faydalı olar. Çin təbabətiində bitkinin köklərinin dəmləməsindən sidikqovucu, orqanizmin tonusunun yaxşılaşdırılması, hərarətin salınması, qan döv­ra­nının tənzimlənməsi, yel, şəkər və vərəm xəstəliyinin müali­cəsində istifadə olunur. Qulançarın qurudulmuş köklərin­dən 3 xörək qaşığı götürüb xırda-xırda doğrayır, ilıq suda yuyub təmizləyir və onun üzərinə 3 stəkan qaynar su əlavə edib vam odun üzərində 5-7 dəq dəmləyərək onu süzüb təmiz şüşə qaba qoyurlar. Yeməkdən 15 dəq əvvəl səhər və axşam 1 xörək qaşığı qəbul edilir. Qəbul vaxtı 1 ay davam edir.

Hələ lap qədimdən bir çox ölkələrdə – Çində, Bolqarıs­tanda, Fransada qulançarın tər zoğlarından, köklərindən böyrək xəstəliklərinin müalicəsində istifadə etmişlər. Azərbaycanın bir çox bölgələrində xalq arasında bitkidən bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə olunur. Böyrəklərdə ağrılar, iltihabi proseslər, sancılar olarsa, qulançarın qurumuş köklərindən 3 q, gicitkən yarpağından 1 q, əvəlik kökündən 1 q, itburnu mey­vələri və bağayarpağının hər birindən 2 q və qatır­quy­ruğundan 5 q götürüb qarışdırırlar. Qarışıqdan 1 xörək qaşığı 200 ml qaynar suya tökür və 30 dəq dəmləyirlər. Sonra onu süzüb təmiz şüşə qaba tökürlər. Yeməkdən 10 dəq əvvəl bir xörək qaşığı ilıq halda qəbul edilir. Qəbul müddəti 30 gündür. Yaxşı olar ki, bu müalicə payız və yaz aylarında aparılsın.

Qulançardan sidikqovucu kimi də istifadə olunur. Bitkinin giləmeyvələri seçilir, yuyularaq toxumdan təmizlənir. Toxumlarından 30 ədəd götürüb həvəngdəstədə əzib toz halına salırlar. Əzilmiş qulançar tozundan və qatırquyruğunun hər birin­dən 1 çay qaşığı götürüb 100 ml qaynar suya tökür və qarış­dırıb vam odun üzərinə qoyur, 50 dəq (qaynamamaq şərtilə) dəmləyirlər. Sonra süzüb təmiz şüşə qaba tökürlər. Sə­hər, axşam yeməkdən 30 dəq qabaq 1 xörək qaşığı qəbul edilir. Giləmeyvələri də sidikqovucu xassəyə malikdir. 1 xörək qaşığı giləmeyvəsini 1 stəkan qaynar suda dəmləyib 50 q içmək məsləhətdir.

Sidik kisəsi daşının tökülməsi üçün qurudulmuş kö­küm­sovlarını yuyub təmizləyir və xırda-xırda doğrayaraq qaynar suda yaxalayırlar. 100 q götürüb 200 ml qaynar suda 30 dəq dəmləyir və süzüb təmiz şüşə qaba yığırlar. Yeməkdən 30 dəq əvvəl ilıq halda səhər-axşam 50 ml qəbul etmək yaxşı nəticə verir. Yaxşı olar ki, qəbuldan 1 gün sonra isti vanna qəbul edilsin. Vanna qəbul edərkən vannanın içində dizdən bükməklə qarına doğru 20 dəfə aram-aram dartmaq lazımdır. Sidiyə gedən zaman daşın düşməsini yoxlamaq üçün bankadan istifadə etmək məsləhətdir.

Şəkər xəstəliyinə qarşı qulançarın cavan zoğları yuyulub təmizlənir, xırda-xırda doğranır və ondan 3 çay qaşığı götürərək üzərinə 1 stəkan qaynar su əlavə edir, qarışdırır, dəm almaq üçün ağzını nəlbəki ilə örtülür. Yaxşı dəm almaq üçün stəkanı yun parçaya bükmək məsləhətdir. 2 saatdan sonra onu süzüb təmiz şüşə qaba tökür və ilıq halda səhər, axşam acqarına 1 xörək qaşığı qəbul edirlər. Təcrübələrlə sübut edilmişdir ki, bitkinin toxumu və giləmeyvələri də şəkər xəstəliyinin müalicəsində əhəmiyyətli kömək edir.

Qantəzyiqini aşağı salmaq üçün qulançar cövhərindən istifadə olunur. Qulançarın tərkibində asparaqin, koniferin qlikozidi, saponin, xelidon turşusu, karotin B və C vitaminləri vardır. Sınaqdan keçirilmiş təcrübələrin nəticələri göstərir ki, vena qan damarına asparagin və qulançar cövhəri vurulduqda qan təzyiqini aşağı salır. Bitkinin kökündən, kökümsovundan götürüb yaxşı-yaxşı yuyub təmizləyir, xırda-xırda doğrayır, 3 çay qaşığı götürüb, 3 çay qaşığı cavan zoğları ilə birlikdə 2 stəkan qaynar suda 30 dəq dəmləyirlər. Sonra onu süzür və təmiz yuyulmuş şüşə bankalara tökürlər. Səhər-axşam acqarına 2 xörək qaşığı qəbul edirlər.

Sonsuzluğa qarşı qulançar çox faydalıdır. Giləmeyvələr tam yetişən vaxt (payızda, oktyabr-noyabr) yuyulur və içərisindəki toxumları təmizləyərək sərib qurudurlar. Quru­dul­muş toxumlar işığıkeçirməyən tünd rəngli kimyəvi bankalara yığıb ağzını örtür və soyuducuda saxlayırlar. Yazın əvvəl­lərində (qan qaynayan vaxt) 30 ədəd toxum əzilərək un halına salınır. Əzintidən 2 xörək qaşığı götürüb 2 xörək qaşığı təmiz balla qarışdırılır. Səhər, günorta və axşam yeməkdən 20 dəq qabaq 3 çay qaşığı qəbul edilir. Qəbul vaxtı 21 gündür. Qəbul zamanı içki içmək və siqaret çəkmək qadağandır. Yazın əvvəl­lərində qulançarın vegetasiyaya başlanması vaxtıdır. Bu vaxtlarda o 2-3-4 illik zoğlar əmələ gətirir. O zoğları bişirib yemək sonsuzluğa qarşı çox xeyirlidir.

Yel xəstəliyinin müalicəsində qulançardan istifadə olunur. Qurudulmuş kökümsovları, kökləri isti su ilə yuyub təmizləyir, sonra xırda-xırda doğrayıb 3 xörək qaşığı götürüb 200 q suda dəmləyirlər. Bu dəmləməni səhərlər yeməkdən 30 dəq qabaq 1 xörək qaşığı qəbul edirlər. Oynaqlarda (topuqda, dizdə) ağrılar baş verərsə, qulançar və ya mərəçüyüdün quru­dulmuş kökümsovlarından 5 xörək qaşığı götürüb xırda-xırda doğrayır, 1 stəkan qaynar suda dəmləyir və süzürlər. Həmin dəmdən 3 xörək qaşığı, meymunçörəyi meyvəsinin şirəsindən 1 xörək qaşığı, kəvər (yerqulağı – «kapers») kökünün şirəsindən 1 çay qaşığı götürüb qarışdırırlar. Ağrı olan yerləri spirtli pambıqla yaxşı-yaxşı silir, sonra silinmiş yerə qatışıqdan azacıq yaxıb, əlin içi ilə yaxşı-yaxşı ovurlar. Əməliyyat qurtardıqdan sonra həmin massaj edilmiş yeri yun əski və ya yun şərflə bağlayırlar. Sarğı 24 saatdan sona açılır və yenisi ilə əvəz edilir. Müalicə 5-7 gün davam etdirilir.

Baş tükünün tökülməsinə qarşı qulançar əvəzolunmaz kosmetik vasitədir. Qurudulmuş kökünü isti suda yuyub təmizləyir, xırda-xırda doğrayır və ondan 2 xörək qaşığı götürüb 200 q qaynar suda dəmləyirlər. Dəmi süzüb təmiz stə­kana tökürlər. Sonra təmizlənmiş giləmeyvəsindən 2 xörək qaşığı, qurumuş gicitkən yarpağından 3 xörək qaşığı və gül­xətmi çiçəyinin qurusundan 2 xörək qaşığı götürüb, qulan­çardan hazırlanan dəmin (nastoyun) üzərinə əlavə edib təkrar dəmləyirlər. Dəm hazır olanda başı ilıq su ilə yaxalayır və dəm­lənmiş məhlulu pambığa hopdurub yaxşı-yaxşı başın tükünün diblərinə yaxırlar. Sonra başı isti dəsmalla bağlayırlar. 30 dəqiqədən sonra ilıq su ilə yuyurlar. Yaxşı olar ki, bu əməliyyat payız və yaz aylarında başın tükü tökülməyə başlayanda aparılsın. Müalicə kursunu 10 gün davam etmək məsləhətdir.

Ürək-damar xəstəliklərinin müalicəsində qulançarın qurudulmuş köklərindən 150 q götürüb qaynar suda yaxşı-yaxşı yuyur, xırda-xırda doğrayıb 200 q qaynar suda dəmləyirlər. Sonra onu süzüb səhər-axşam acqarına 1 xörək qaşığı qəbul edirlər. Bu damarların kirəclənməsinin qarşısını alır, ürək ağrılarına kömək edir. Yazın əvvəllərində təzə-tər zoğlarından hazırlanmış müxtəlif yeməklər də ürək-damar ağrılarına çox köməklik göstərir.

Quşbuğdası, qırxbuğum, – Горец птичий – Polygonum aviculare L. Bu, Qrxbuğum (Polygonaceae) fəsi­lə­sindən birillik ot bitkisi olub, qol-budaqlı gövdəyə malik­dir. Kənarları bütöv, ellips şəkilli xırda yarpaqları vardır. Çiçəkləri çox da nəzəri cəlb etmir. Quşbuğdası iyun ayından başlayaraq payıza qədər çiçəkləyir. Çiçəkləri yarpaqların qoltuğunda yerləşir.

MDB ərazisində alaq otu kimi geniş yayılmışdır. Azər­baycanda da quşbuğdasının ehtiyatı çoxdur.

Bitkinin tərkibində üç flavon qlikozidi – kversetin, hipe­rozid və avikularin vardır. Avikularin hidroliz olunduqda kver­setin və arabinoza alınır. Quşbuğdasının tərkibində, həmçinin 3%-ə qədər aşı maddəsi, 1%-ə qədər isə silikat turşusu vardır. Silikat turşusunun 0,2%-i həllolandır. Vegetasiya dövründə silikat turşusunun miqdarı demək olar ki, dəyişmir, lakin flavonlar ən çox bitki çiçəkləyən dövrdə toplanır.

Quşbuğdasının müalicəvi xassələri. Müalicəvi məq­sədlə bitkinin yerüstü hissəsi çiçək açan vaxt toplanır və açıq havada qurudulur. Quşbuğdası otundan alınan “avikularin” pre­paratı mamalıq təcrübəsində qankəsici vasitə kimi tətbiq olu­nur. Quşbuğdası otundan hazırlanmış ekstrakt kapillyar damar­ların divarlarını möhkəmləndirir, qanın laxtalanmasını surət­ləndirir. Bundan əlavə, quşbuğdası otunu çay kimi dəmləyib, böyrək xəstəliklərində, xüsusilə də sidik yollarında daş olduqda içirlər.

Quşəppəyi – Пастушья сумка – Capsella bursa pastoris L. Xaççiçəklilər (Cruciferae) fəsiləsindən 30-50 sm hündürlükdə birillik ot bitkisidir. Azərbaycanda bitkinin yalnız bir növü olan adi quşəppəyi (Capsella bursa pastoris) bitir. Bitkinin gövdəsindəki yerüstü yarpaqları oturaq, yuxarı gövdəsindəki yarpaqları isə saplaqlı olaraq rozet formalıdır. Quşəppəyinin xırda ağrəngli çiçəkləri salxımvarıdır. Meyvələri buynuzcuqlu olub, üçbucaqşəkillidir. Quşəppəyi faydalı dər­man bitkisidir. Tərəvəz bitkiləri becərilərkən bəzən mədəni bitkilərin toxumu ilə qarışıq bitmiş qüşəppəyi bitkisini alaq otu bilərək məhv edirlər.

Bitkinin tərkibində efir yağı, aşı maddəsi, askorbin tur­şusu, alma və limon turşu, bundan əlavə, xolin, asetilxolin, tira­min və s. qiymətli maddələr də vardır. Quşəppəyi toxum­larının tərkibində 20%-dək bitki yağı olur. Buna görə də həmin bitki heyvanlar və insanlar tərəfindən həvəslə yeyilir.

Xalq təbabətində quşəppəyi bitkisinin (toxumla birlikdə) cövhərindən hazırlanmış məlhəmlə hamilə qadınlarda uşaqlıq yolu qanaxmasına qarşı (tampon qoymaqla) istifadə edirlər. Bitkinin cavan zoğlarından təzə və qurudulmuş halda milli xörəklərdə istifadə olunur.

Qabaq (kudu, boranı, balqabaq) – Тыква – Cucurbita Pepo L. Qabaqkimilər (Cucurbitaceae) fəsiləsindəndir. Dünyada 700-ə qədər növü vardır. Bunlardan 3 növü Azərbaycanda daha geniş yayılmışdır:

1. Adi qabaq və ya qalınqabıq qabaq –

Cucurbita Pepo L.

1. 
   İrimeyvəli qabaq – Cucurbita maxima Duch.
   
2. 
   Müşk (muskat) qabaq və ya balqabaq – Cucurbita moschata Duch.
   

Qabaq həm qida və həm də yem məqsədilə istifadə olunur. Müəyyən olunmuşdur ki, Meksika əhalisi eramızdan 3000 il əvvəl qabaqla qidalanırdılar. Qədim Misirdə də qabaq əhaliyə yaxşı məlum idi.

Qabaq bişirilmiş, qızardılmış və sirkəyə qoyulmuş halda qidaya sərf olunur. Azərbaycan kulinariyasında qabaqla bir çox xörəklər hazırlanır, ondan mürəbbə bişirilir, unlu şirniyyat məmulatı hazırlanır. Qabaqla darı yarmasından hazırlanan sıyıq bir çox ölkələrdə xüsusilə məşhurdur.

Qabağın aşxana sortlarından sup, yağlı və südlü püre, marinad hazırlamaq və qızartmaq üçün istifadə edilir. Bundan, həmçinin, vitamin preparatları, şirniyyat sənayesində sukat və müxtəlif içliklər hazırlanır. Vitamin preparatı üçün ətli hissəsi sarı olanlar daha əlverişlidir. Aşxana sortlu qabaqlar dadlı və xoş ətirlidir. Tərkibində orta hesabla ətli hissədə 91,85% su, 0,95% sellüloza, 0,55% kül, 0,8% azotlu maddə, 0,1% yağ vardır. Qabıq hissəsində isə sellülozanın miqdarı 3,3%-dir. Yetişmiş qabaqda şəkərin miqdarı orta hesabla 8%-dir. Vitaminlərdən 5-8 mq% C, 12 mq%-ə qədər karotin olur. Bu­nun toxumunun tərkibində 40% yağ, 28% zülal vardır. Ümumi çəki­sinin 75%-ni yeməli hissə təşkil edir. Geniş yayılmış sortla­rından boz rəngli Volqa sortu orta gecyetişəndir. İri, yumru-yastı formada və açıq boz rəngdədir. Saxlanılma və daşınma üçün çox əlverişlidir. Sarı ətli hissəsi şirindir.

Mozoleyev sortu çox yayılmış sortlardandır. Orta gec­ye­tişəndir. Yumurtavarı və ya uzunsov, rəngi sarıdır. Üzəri tünd yaşıl cizgilidir, orta irilikdədir. Ətli hissəsi dadlı, solğun çəhrayı rəngdədir.

Ukrayna sortu çoxmeyvəli, zəif qabırğalıdır. Çəhrayı rəngdədir. Ətli hissəsi xırçıldayan çəhrayı rəngdə olur. Perex­vatka-69 muskat ətirli və gecyetişən sortdur. Orta irilikdə və silindrik formada olub, ətli hissəsi dənəli, xırçıl­dayan və çəhrayı rəngdədir. Tərkibində 12 mq% karotin və C vitamini vardır. Göstərilən sortlardan başqa bir çox rayonlarda başqa sortlar da yetişdirilir ki, bunlardan Bıkov, Biryuçekut, Başkir, Çərkəz, Altay sortlarını qeyd etmək olar.

Azərbaycanda Palov-Kadu-268, Perexvatka-69 və yerli qabaq sortları yetişdirilir. Standart üzrə qabaq təmiz, təzə, yetişmə dərəcəsinə görə birnövlü, sağlam, rəngi və forması təsərrüfat-botaniki sortuna müvafiq, bütöv saplaqlı olmalıdır. Qabağın ən böyük en kəsiyinin diametri uzunsov formalılarda 12 sm-dən, yastı və dairəvi formalılarda isə 15 sm-dən az olmamalıdır.

Qabağın müalicəvi xassələri. Qabağın tərkibində 0,7%-ə qədər sellülozanın və üzvi turşuların olması ondan mədə-bağırsaq xəstəliklərində istifadə etməyə imkan verir. Pektinin çox olması isə yoğun bağırsağın iltihabında xüsusilə müsbət təsir göstərir. Pektin orqanizmdən xolesterinin çıxarılmasına təsir göstərdiyindən, aterosklerozun profilaktikasında da faydalıdır.

Çiy qabaq ətliyi bağırsaqların fəaliyyətini yaxşılaşdırır. Ona görə də davamlı qəbizlikdə gündə 0,5 kq çiy qabaq yemək məsləhət görülür. Qabağın enerji dəyəri az olduğundan kökəlməyə qarşı da qida rasionuna salınması məsləhət görülür.

Qabağın sidikqovucu təsiri olduğundan ürək-damar xəs­təlikləri və bəzi böyrək və sidik kisəsi ilə əlaqəli şişlərdə pəhriz qidası kimi istifadə oluna bilər. Belə hallarda qabaqla sıyıq hazırlayıb gündə iki dəfə yemək lazımdır. Xalq təbabə­tində qaraciyər və böyrək xəstəliklərində gündə 1-1/2 stəkan təzə qabaq şirəsi içmək nəzərdə tutulur. Yuxusuzluq və səksəkəli yuxu zamanı sakitləşdirici vasitə kimi 75-100 q ballı qabaq həlimi içmək məsləhət görülür. Danimarkada xalq təbabətində qabaq titrətmə və qızdırmaya qarşı tətbiq edilir.

Qabağın ətliyinin müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasına baxmayaraq, tibbi praktikada artıq 200 ilə yaxındır ki, qabaq toxumlarından qurdqovucu vasitə kimi istifadə olu­nur. Qabaq toxumları istər xalis və istərsə də emulsiya forma­sında həm girdə (askarid), həm də lentvarı qurdlara qarşı isti­fadə olunur. Qabaq toxumlarından aşağıdakı qaydada müalicə təyin olunur.

Birinci gün müalicəyə hazırlıq görülür, xəstə pəhriz saxlayır, axşam yüngül yemək yeyir, yaxud gecə işlətmə duzu (Na₂SO₄) qəbul edir. Ikinci gün səhər tezdən acqarına qabaq toxumlarından hazırlanan preparatlardan biri, 2-3 saatdan sonra isə işlətmə duzu verilir.

Preparatı hazırlamaq üçün havada qurudulmuş toxumlar qabıqdan təmizlənir, lakin ləpənin üzərindəki nazik yaşılımtıl qılaf saxlanılmaqla həvəngdə əzilir. Əzilmiş kütlə (300 q) balla və ya mürəbbə şirəsi (100 q) ilə qarışdırılır, acqarına bir saat ərzində az-az yeyilir. Təxminən 3 saatdan sonra işlətmə dərmanı verilir və imalə (klizma) edilir. Toxumun miqdarı 3-4 yaşlı uşaqlar üçün 75 q, 10 yaşlılar üçün isə 150 q-dır. Qurd­qovucu vasitə kimi bir başqa preparat - toxumlardan hazırlanan həlimdir. Bunun üçün 500 q qabıqdan təmizlənməmiş toxum­ları 1 litr su ilə qarışdırıb 2 saat su hamamında (qaynatmamaq şərtilə) saxlayır, 10 dəq ərzində soyudub süzür, alınmış həlim bir saat ərzində az-az içilir. Həlimin dadını yaxşılaşdırmaq üçün azacıq şəkər əlavə etmək olar. Bütün həlimi içdikdən 2 saat sonra xəstəyə işlətmə dərmanı verilir.

10 yaşında uşaqlar üçün həlimi 300 q toxumdan, 5-7 yaşlılar üçün 200 q, 5 yaşına qədər uşaqlar üçün isə 100-150 q-dan hazırlayır və müvafiq nisbətdə suyun miqdarı da azaldılır.

Qabaq toxumu ilə müalicə yaxşı nəticə verir. Qabağın lət hissəsindən bir sıra xəstəliklərin müalicəsində, o cümlədən mədə-bağırsaq, böyrək xəstəliklərində, öd kisəsinin iltihabında gözəl şəfaverici vasitə kimi istifadə olunur.

Boranı (göy qabaq) əsasən qızardılmış, qiymələnmiş halda qidaya sərf olunur. Tərkibində kalium çox olduğundan ürək və böyrək xəstəliklərindən yaranan şişkinliklərdə (ödəmlərdə) ondan istifadə etmək məsləhət görülür. Çünki göy qabaq orqanizmdən artıq suyun çıxarılmasına kömək edir. Göy qabaq çiçəklərindən yaraların sağalması üçün istifadə olunur.

Qarpız – Арбуз – Citrullus vilgaris Schard. Qabaq­kimilər (Cucurbitaceae) fəsiləsinə aid birillik bitkidir. Qarpız qalınqabıqlı (0,5-3 sm), daxilində çoxlu toxumu olan yumşaq ətlikli meyvəli tərəvəzdir.

Qarpızın vətəni Cənubi Afrikadır. Bu günə qədər Ka­laxa­rinin yarımsəhralarında bu bitkiyə yabanı halda rast gəlinir. Qarpızın mədəni sortları ərəblərə və cuhudlara era­mızdan 1500 il əvvəl məlum idi. Qərbi Avropada qarpız XI-XII əsrlərdə, Ukraynada isə XVII əsrin ortalarında əkilməyə başlanmışdır. Azərbaycanda, əsasən Sabirabadda, Saatlıda, Abşeronda və digər bölgələrdə becərilir.

Qarpız təzə halda yeyilir. Tərkibində su çox olduğundan susuzluğu yaxşı söndürür. Qarpızın xırdameyvəli sortları duza qoyulur, qalınqabıq qarpızlardan mürəbbə və sukat (quru mürəbbə) hazırlanır. Qarpız şirəsini bişirib buxarlandırmaqla tərkibində quru maddəyə görə 89% şəkər olan qarpız «balı» bişirilir.

Qarpızdan duzlama üçün, qarpız balı və qarpız şərabı, habelə sukat istehsalı üçün istifadə edilir. Qarpızın tərkibində orta hesabla 88-92% su, 5,5-10,5% şəkər, 0,8% azotlu mad­dələr, 0,2% turşu, 0,4% mineral maddələr, 0,6% yağ və 0,4% sellüloza, vitaminlərdən 8 mq% C, B₁, B₂ və A vitaminləri vardır. Qarpız toxumunda 30% yağ vardır. Şəkərlərdən ən çox rast gəlinəni fruktozadır ki, bu da onun şirinliyini artırır. Sukat hazırlamaq üçün qalınqabıqlı qarpızlardan istifadə edilir. Sortları bir-birindən formasına, iri-xırdalığına (ölçüsünə), üzərinin vəziyyətinə, qabığının qalınlığına, ətliyin zərifliyinə görə fərqlənir. Iriliyinə və xırdalığına (ölçüsünə) görə iri, orta və kiçik ölçülərə ayrılır. Xırdaların diametri 15-20 sm, orta iri­lərdə 20-25 sm və irilərdə isə 25 sm-dən çox olur. Ətli hissə­sinin vəziyyətinə görə zərif, ağızda əriyən, xırda dənəli, boş, lifli, sıx ətli, kobud dənəli, şirəli və ya quru olur. Yetişməsindən asılı olaraq aşxana sortları tezyetişən, orta və gecyetişən olur. Təyinatına görə 3 qrupa ayrılır: aşxana, yem üçün və sukat hazırlamaq üçün.

Geniş yayılmış tezyetişən qarpız sortlarından Oqonyok, Don-39, Qalib-395, Ağ çəyirdəkli, Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi, Duman və s.-ni göstərmək olar.

Medovka sortu xırda şarşəkillidir. Ölkəmizin əksər rayonlarında becərilir. Orta yetişənlərdən Ajinov, Boqaev mu­raşkası, Bıkov-22, Melitopol-60, 142, Özbək; gecye­tişən­lərdən Zolaqlı Həştərxan, Melitopol-143, Volqa-7, Biryuçekut-775 çox yayılmışdır. Bunlardan başqa, gecyetişənlərə Xant-kara (Özbəkistanda çox yayılmışdır) və Çit sortları daxil edilir.

Qabığının qalınlığına görə nazik, orta qalın və qalın olur. Ümumiyyətlə, qabığının qalınlığı 0,4-2,5 sm-ə qədər olur. Qalınqabıqlı qapız daşınma və saxlanma üçün daha əlverişlidir.

Melitopol sortu iri şarşəkilli, ətli hissəsi çəhrayı-qır­mızıdır. Üzəri cizgisizdir. Bunlar sortlaşdırılarkən yetişmə əla­məti, irili-xırdalığı nəzərə alınır.

Azərbaycanda Melitopol-142, Biryuçekut-775, Sabir­abad-53-88, Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi və s. qarpız sortları yetişdirilir.

Keyfiyyətcə standarta müvafiq qarpızlar təzə, təmiz, bütöv və sağlam, öz təsərrüfat-botaniki sortuna xas olan rəngdə ol­malı, eybəcər və xəstə olmamalıdır. 10% başqa sorta aid qar­pızların olmasına icazə verilir. Ən iri ölçülü qarpızın dia­metri 15 sm-dən, tezyetişən və xırdameyvəlilərdə isə 12 sm-dən az olmamalıdır. Qarpızların içərisində 8%-ə qədər yüngül zə­də­lənmiş, azacıq batıq və əyri formalı, sürtük, o cümlədən 3% kal və yaxud yetişib ötmüş qarpızlar ola bilər. Əzik, çatlamış və xəstəliklə zədələnmiş qarpızlar olmamalıdır.

Qarpızın müalicəvi xassələri. Xalq təbabətində təzə qarpız və onun şirəsindən susuzluğu söndürmək üçün qız­dır­malı xəstələrə verilir. Bu məqsədlə qarpız tumundan 1:10 nisbətində hazırlanmış qarpız «südü»-ndən də istifadə edilir. Qarpız tumları döyülür (xırdalanır və ya üyüdülür) və soyuq suda ciddi qarışdırılıb süzülür. Bunun dadını yaxşılaşdırmaq üçün şəkər və ya meyvə şərbəti əlavə edilir.

Qarpız yaxşı sidikqovucu vasitədir. Onu ürək-damar sistemi və böyrək xəstəlikləri ilə əlaqəli şişlərdə məsləhət görürlər. Təzə qarpız qabığından hazırlanmış həlimdən də sidikqovucu kimi istifadə olunur. Qaraciyərin xəstəliklərində qarpız şirəsi təkcə orqanizmdən artıq suyun çıxarılmasını deyil, həm də qaraciyər toxumalarını asan həzm olunan şəkərlərlə təmin edir. Təzə qarpız olmadıqda xalq təbabətində sidik­qo­vucu vasitə kimi qurudulmuş qarpız qabığından alınan həlim­dən istifadə olunur. Həlim 1:10 nisbətində hazırlanır. Qarpız qabığından həm də uşaqlarda rast gəlinən yoğun bağırsağın iltihabında (kolitdə) istifadə olunur.

Qarpızın tərkibindəki sellüloza faydalı mikroor­qa­nizm­lərin fəaliyyətini yaxşılaşdırır, qida həzminə kömək edir və orqanizmdən xolesterini çıxarır. Qarpızdakı C vitamini və fol turşusu (B₉ vitamini) skleroza qarşı təsir göstərir. Qarpızdan qanazlığında, öd kisəsində və sidik yollarındakı daşın tökülməsində də istifadə olunur.

Qırmızıbaş kələm – Капуста краснокочанная – B. Capitata, falba rubra L. Xaççiçəklilər (Cruciferae) fəsilə­sindəndir. Yarpaqları bənövşəyi-qırmızıdan tünd qırmızı rəngə qədər olur. Ağbaş kələmə nisbətən bunlar kiçik, habelə az məhsuldar, lakin soyuğa davamlıdır. Payız-qış vaxtları yaxşı saxlanılır.

Qırmızıbaş kələmin tərkibində 4,7% şəkər, 1,8% zülali maddə, 1,3% sellüloza, 0,2% üzvi turşu, 0,8% mineral maddə və 60 mq% C vitamini vardır. Ondan həm təzə, həm də sirkəyə qoyulmuş halda istifadə edilir. Zenit və Daş-kələm-447, Qako-741 geniş yayılmış sortlarındandır. Daş kələm bərk, tünd qırmızı rəngdə və kürəşəkillidir. Zenit kələmi girdə və bərk, bənövşəyi və ya bənövşəyi-yaşıl rəngdə olur.

Standart üzrə qırmızıbaş kələmin keyfiyyətinə verilən tələblər ağbaş kələmdəki kimidir. Lakin bir baş kələmin çəkisi 0,6 kq-dan, fevralın 1-dən etibarən 0,5 kq-dan az, özəyin uzunluğu isə 2 sm-dən çox olmamalıdır. Qırmızı yarpaqların yaşılımtıl yarpaqlarla növbələnməsi kələmin aşağı keyfiyyətli olduğunu göstərir.

Qırmızı turp – Редис – Raphanus sativus L. Xaççiçəklilər (Cruciferae) fəsiləsindəndir. Başqa kökü­mey­vəlilərə nisbətən çox qısa müddətdə (18-25 günə) yetişir. Təzə halda istifadə edilir. Tərkibində 4,1% karbohidrat, o cümlədən 3,5% şəkər, 1,2% azotlu maddə, 0,7% mineral maddə, 25 mq% C, həmçinin, B₁, B₂, PP vitaminləri vardır. Rəngi ağ, çəhrayı, qırmızı və bənövşəyi, forması oval, dairəvi və uzunsov olur. Yayılmış sortlarından ağ uclu çəhrayı-qırmızı, ağ uclu çəhrayı, Moskva istixana sortu, Koreya, Rubin və Saksa sortunu qeyd etmək olar.

Qovun (Yemiş) – Дыня – Cucumis melo L. Qabaqkimilər (Cucurbitaceae) fəsiləsindəndir. Vətəni Kiçik və Orta Asiyadır və buradan digər ölkələrə yayılmışdır. XII-XIII əsrlərdə Kiçik Asiyadakı yunan köçkünləri qovunu Orta Asiyadan Rusiyaya gətirmişlər. Artıq XVI əsrdə qovunu Moskva ətrafında və digər bölgələrdə əkib-becərməyə baş­la­mışlar. Hazırda qovunun Orta Asiya sortları çox qiymətli hesab olunur və yerli əhalinin qidasında böyük rol oynayır.

İngilislər qovunu səhər yeməyində qəbul edirlər. ABŞ-da nahar yeməyi bir dilim qovunla başlayır. Yaxın Şərqdə təzə və sirkəyə qoyulmuş qovun ət və balıq yanında verilir. Lakin Azərbaycanda qovun desert kimi süfrəyə verilir. Lakin qovunu əsas qida ilə birlikdə yemək məsləhət görülmür.

Orta Asiyada bəzi qovun sortlarını nazik dilimlər şək­lində günəş altında 10 gün ərzində qurudurlar. Son zamanlar bərk ətlikli qovunlardan mürəbbə də bişirilir.

Qarpıza nisbətən daha çox istisevən bitkidir və qurulu­şuna görə qarpızdan fərqlənir. Bunun toxumları içərisi boş olan toxum kamerasında yerləşir. Əsasən Orta Asiya və Zaqafqaziya respublikalarında becərilir. Tərkibində şəkərin miqdarı 5-17%-ə çatır. 20 mq% C, 1,2 mq% A, 0,5 mq% B₁, 0,3 mq% B₂, 0,6 mq% PP vitaminləri vardır. Mineral maddələrdən ən çox rast gəlinən dəmirdir ki, bunun da miqdarı 2,5 mq%-ə bərabərdir. Qarpızdan fərqli olaraq saxlanılarkən yetişə bilir.

Qovunların təsərrüfat-botaniki sortları biri-digərindən meyvəsinin ölçüsünə və kütləsinə, qabığının rənginə, bərk­liyinə, ətli hissəsinin konsistensiyası və rənginə, dad və ətrinə, yetişmə müddətinə, saxlanılmasına görə fərqlənir. Qovunun qabığı açıq yaşıl, narıncı, qəhvəyi, ətli hissəsi isə ağ, yaşıl, narıncı və çəhrayı rəngdə olur. Ətli hissəsi konsistensiyasına görə lifli, yumşaq, xırda dənəli, xırçıldayan və sıx ətli olur. Dadına görə çox şirin, şirin, az şirin, dadsız, ətrinə görə çox ətirli, orta və zəif ətirli və ətirsiz olur. Yetişmə müddətinə görə tezyetişən (80 günə), ortayetişən (80-110 günə) və gecyetişən (110 gündən çox) qruplarına bölünür.

Ölçüsünə görə iri, orta və xırda olur. Üzəri hamar, tor şəbəkəli və qabırğalı formada olur. Tezyetişən sortları 20 günə, ortayetişənlər 1-2 aya qədər, saxlanılmağa davamlı, gec­yeti­şənlər isə 3 aydan çox saxlanılır. Bunların saxlanma müddəti yetişmə dövrlərindən asılıdır. Qovunlar bir neçə qrupa ayrılır:

Tezyetişən Rusiya sortları;

Tezyetişən Orta Asiya sortları;

Yumşaq ətli Orta Asiya sortları;

Xırçıldayan ətli Orta Asiya yay sortları;

Cənub payız-qış sortları;

Sıx ətli Rusiya sortları;

Kantaluplar və ya Qərbi Avropa sortları.

Kantalupların ətli hissəsi sıx və dadı ətirli olur. Geniş yayılmış sortlarından Komsomol-142 və Limonu-sarı misal göstərilə bilər.

Komsomol ortayetişən sort olmaqla, xırda meyvəli və şarşəkillidir. Ətli hissə ağdır, zərif vanil ətri verir.

Limonu-sarı tezyetişən sortdur. Ətliyi ağ və sıx olur.

Sıx ətli Rusiya sortlarına Bronzovka, Kolxozçu, şəkərli Krım, Persidskaya, Zimovka daxildir.

Zimovka orta yetişən olmaqla kütləsi 8 kq-a qədər olur. Yaxşı saxlanılır. Tərkibində 10%-ə qədər şəkər vardır.

Kolxozçu ən çox yayılmış sortlardandır. Meyvəsi xırda, şarşəkilli, sarı-narıncı yaşılı rəngdə olub, çox ətirli və dadlı, tərkibində 12%-ə qədər şəkər olur. Orta yetişən sortdur, daşın­mağa davamlı, saxlanmağa davamsızdır.

Payız-qış sortlarına Qulyabi kara, Qulyabi sarı, yaşıl Qulyabi, narıncı Qulyabi daxildir. Yaşıl Qulyabi Cərco sortu­dur və çox gecyetişəndir. Çəkisi 4-8 kq-a qədər olur. Ətirli ətli hissəsinin tərkibində 10% şəkər vardır.

Narıncı Qulyabi gecyetişən sortdur, çəkisi 2,5-4 kq-a qədər olur. Yumurtavarıdır, yaxşı saxlanılır. Orta Asiya yay sortlarına Ak-kaun, Arbakeşka, Bargi-816, Içi-Kızıl, Kızıl-urup, Konça, Xokuzkalya, Qırmızı ətli və s. sortları daxildir.

Azərbaycanda Kolxozçu-749/753, Balakən-281, Qusar­çay-426 və yerli qovun sortları becərilir.

Standarta müvafiq qovunlar təzə, təmiz və sağlam, rəngi və forması öz təsərrüfat-botaniki sortuna müvafiq olmalıdır. En kəsiyinin diametri ən çox 15 sm-dən, tezyetişən və silindrik formalılarda isə 10 sm-dən az olmamalıdır. Satışa buraxılan qovunların içərisində azacıq əzik və batıq, həmçinin, ölçüdən uzaqlaşan qovunların miqdarı 5%-dən çox olmamalıdır. 10% eyni müddətdə yetişən başqa qovun sortlarının olmasına icazə verilir.

Qovunun müalicəvi xassələri. Qovunun tərkibində fol turşusunun olması onu aterosklerozda qidalanma üçün məsləhət görməyə imkan verir. Yaşlıların və uşaqların qida rasionuna qovunun əlavə edilməsi qan əmələgətirmə üçün də əhəmiy­yət­lidir. Çünki qovunun tərkibində dəmir olduğundan orqanizmdə gedən oksidləşmə proseslərini nizamlayır və yeni qırmızı qan kürəcikləri əmələ gətirir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, qovunu çox yemək olmaz, o qarın ağrısına, hətta ishala səbəb ola bilər. Ürək-damar, qaraciyər, böyrək xəstəliklərində və qanazlığında qovun yemək məsləhət görülür.

Xalq təbabətində qovundan qəbizliyə və babasilə qarşı zəif yumşaldıcı kimi istifadə olunur. Qovunun ətliyi və toxumları sidikqovucu təsirə malikdir. Qovunun əsəb sisteminə sakitləşdirici təsiri də qeyd olunmuşdur. Xalq təbabətində qovun ətliyindən alınan həlim piqmentli ləkələrin, çillərin və üzdəki sızaqların rədd edilməsi üçün tətbiq edilir.

Patisson – Патиссон – Cucurbita var. Patisson. Qabaq­kimilər (Cucurbitaceae) fəsiləsindəndir. Birillik bitkidir, yastı-girdə formada, kənarları diliklidir. Başqa sözlə, patissona boşqababənzər qabaq da deyilir. Rəngi açıq yaşıldan ağımtıl yaşıla qədər olur. Yetişib ötmüşlər ağ süd rəngindədir. Yeyil­mək üçün 3-5 günlük patissonlardan istifadə edilir. Yetişib ötmüşlər kobud ətlikli və iri toxumlu olduğundan qida üçün yararsızdır.

Patissonun tərkibində 4,3% şəkər, 2% azotlu maddə, o cümlədən 0,6% zülal, 1,3% sellüloza, 0,6% pektin maddəsi, 0,1% üzvi turşu, 0,7% mineral maddə, 23-40 mq% C vitamini, 0,25 mq% PP, 0,04 mq% B₂, 0,03 mq% B₁ və karotin (A provitamini) vardır.

Aşpazlıqda suxari və yağ ilə bişirilmiş, qızardılmış və qiymələnmiş patissondan istifadə edirlər. Suda bişirilmiş patissonun dadı yaxşı olur. Həmçinin, patissonu ət qiyməsi ilə doldurub (özək hissəsini çıxarıb ət qiyməsini oraya doldururlar) – patisson dolması - bişirirlər.

Patissonu konservləşdirir və sirkəyə qoyurlar. Konserv­ləşdirilmiş və sirkəyə qoyulmuş patisson uyğun formada hazır­lanmış xiyarı əvəz edir.

Geniş yayılmış sortlarından ağ, tezyetişən ağ və sarı yastı patissonları göstərmək olar.

Patissonun ən böyük diametrinin ölçüsü 10 sm-dən çox olmamalıdır. Konservləşdirmək üçün isə diametri 6-8 sm, çəkisi isə 80-100 q olan patissonlar götürülməlidir. Patissonun meyvəsi zərif qabıqlı, şirəli və ətli hissəsi bərk, toxumları kal olmalıdır.

Pərpərən (pərpətöyün) – Портулак –