Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
343 Bu dövrün Azərbaycan şəhərlərinin vəziyyətini, başlıca təkamül yollarını öyrənmək üçün XVIII yüzillikdə ölkənin şəhərlərində olmuş Avropa və rus səyyahlarının, hərbi-siyasi xadimlərinin, «elmi məqsədlərlə» bölgəyə göndərilmiş elçilərin məlumatları ilə tanış olmaq kifayətdir. 120
«XVIII əsrin birinci yarısında ölkənin ümumi iqtisadi tənəzzülü şəhər təsərrüfatında öz əksini tapmışdı. Bu, sənətkarlar tərəfindən hazırlanan malların keyfiyyətcə aşağı səviyyədə olmasına gətirib çıxarırdı. Məhz buna görə də Azərbaycan şəhərlərindən əksər hallarda xammal ixrac olunurdu». 121
iqtisadi böhran bütün Yaxın Şərqi bürüdü. Bu regional hadisə Azərbaycana da mənfi təsir göstərdi. «Ölkənin iqtisadi geriliyinə XVIII əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan ərazisində aparılan Osmanlı-Səfəvi müharibələri də az təsir etməmişdi. Müharibə nəticəsində Azərbaycanın Xəzərboyu əyalətlərində yerləşən şəhərlərindən başqa demək olar ki, bütün şəhərləri tranzit əhəmiyyətini itirmişdi». 122
Ticarət vergilərinin çoxluğu və ağırlığı, ölçü və çəki sistemlərinin müxtəlifliyi, vahid pul sisteminin olmaması, feodal çəkişmələri, hərbi əməliyyatlar ölkədə ticarətin məhdudlaşmasının mühüm səbəblərindən idi. «Təsadüfi deyildir ki, XVIII əsrin birinci yarısında baş verən üsyanlarda şəhər əhalisi, xüsusilə ticarətlə məşğul olanlar və sənətkarlar yaxından iştirak edirdilər». 123
XVIII yüzilliyin II yarısına doğru Azərbaycan ictimai- iqtisadi, siyasi və bunlara müvafiq olaraq mədəni təkamül prosesində yeni mərhələyə qədəm qoydu. «Azərbaycanın XVIII əsrin ikinci yarısındakı tarixi əslində müstəqil və yarımasılı dövlət
qurumlarının tarixindən ibarətdir… Azərbaycan ərazisində ilk müstəqil xanlıqların yaranması XVIII əsrin 40-cı illərinə aiddir». 124
Şəki xanlığı, Qarabağ xanlığı, Quba xanlığı, Lənkəran (Talış) xanlığı, Bakı xanlığı, Gəncə xanlığı, Dərbənd xanlığı, Şamaxı xanlığı, İrəvan xanlığı, Naxçıvan xanlığı, Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Xoy, Maku, Sərab xanlıqları, Cavad və Salyan xanlıqları yüzilliyin siyasi həyatında iz qoymuş qurumlar idilər. «Xanlıqlar dövrü Azərbaycan tarixində feodal dağınıqlığı
344 və şiddətli ara çəkişmələri ilə səciyyələnir. Hakim feodallar- xanlar bir-biri ilə mübarizə apararaq ərazilərini genişləndirməyə, vergi verməyə qadir olan rəiyyətin sayını artırmağa can atırdılar. Müəyyən bir həddən sonra bu, obyektiv surətdə Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi prosesinə çevrilirdi. Bu baxımdan urmiyalı Fətəli xan Əfşarın, şəkili Hacı Çələbi xanın, qarabağlı Pənahəli xanın təşəbbüsləri təqdirəlayiq olsa da, heç bir müsbət nəticə verməmişdir». 125 Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlət hüdudlarında birləşdirməyə can atmış hökmdarlardan biri də Quba xanı Fətəli (1736-1758-1789) olmuşdur. Onun hərbi- siyasi, diplomatik tədbirləri də uğursuzluqla nəticələndi. Rusiya, Osmanlı, İran müdaxilələri, Azərbaycan vilayətlərinin ictimai- iqtisadi və siyasi inteqrasiya məqamına hazır olmaması pərakəndəliyin aradan qaldırılmasına mane olmuş başlıca əngəllər idi. XVIII yüzillikdə Azərbaycanın iqtisadi həyatı təsərrüfat fəaliyyətinin əsasən xanlıqlar hüdudunda qapalılığı ilə fərqlənirdi. Əsrin II yarısında Azərbaycan şəhərləri əsasən qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Düşmənin qəfil hücumunun qarşısının alınması məqsədilə qalaların ətrafında xəndəklər qazılır və həmin xəndəklər su ilə doldurulurdu. Hər bir paytaxt şəhərdə əsas, bayır və sənətkarlıq məhəllələri yerləşirdi. XVIII əsrin II yarısında da ən çox zərər Şamaxı şəhərinə dəydi. Bu şəhər Azərbaycan ərazisindən Osmanlı qoşunları çıxarılarkən, 1734-cü ildə Nadir xan tərəfindən yerlə yeksan edilmiş, əhalisi isə yenicə salınmış «Ağsu» adlı yaşayış məntəqəsinə köçürülmüşdü. Lakin «Yeni Şamaxı» (Ağsu) da dəfələrlə dağıntılara məruz qaldı. XVIII əsrin 40-cı illərindən başlayaraq Şəki ətrafında xanlıq yarandıqdan sonra şəhər xanlığın, habelə Azərbaycanın siyasi, mədəni həyatında nəzərəçarpacaq rol oynamağa başladı. Şəki yalnız 1765-ci ildə qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Burada qala ilk Şəki xanı Hacı Çələbinin hakimiyyəti dövründə (1743-1755) tikilmişdir. «Qala divarlarının xaricdən ümumi uzunluğu 1300 metr, hündürlüyü şimaldan 4 metrə, cənubdan 8 metrə yaxındır. Divarın qalınlığı 2,2 metrdir. Qalanın cənub və şimaldan iki tağlı darvazası, 21
345 mühafizə bürcü vardır». 126
Bakı, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan bu dövrün Azərbaycan şəhərləri arasında xüsusilə seçilirdilər. Bu dövrdə qədim şəhərlərin tənəzzülü ilə yanaşı bir sıra yeni şəhərlər də meydana gəlmişdir. Şuşa, Yeni Şamaxı (Ağsu) və Quba bu cür mərkəzlərdən idilər. Şuşa şəhəri, qalası bu baxımdan diqqəti xüsusilə cəlb edir. Şuşa qalasını Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xan (1748-1760) inşa etdirmişdir. Qala-şəhər dəniz səviyyəsindən 1400 metr ucalıqda yerləşmiş, meşələrlə örtülmüş, bir tərəfdən uçurumla, digər tərəfdən isə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş bir mövqedə salınmışdı. Burada öncə qala divarları, daha sonra isə evlər və imarətlər inşa edilmişdi. Qala-şəhər xanlığın banisinin şərəfinə «Pənahabad» adlandırıldı. 127
Tezliklə qalaya Qarabağdan və Azərbaycanın başqa vilayətlərindən köçüb sakin olanların sayı artmağa başladı. Köçüb gələnlər şəhərdə məhəllə prinsipi əsasında yerləşdirildilər. Hər bir məhəllənin məscidi, hamamı, mədrəsəsi və digər ictimai təyinatlı obyekti vardı. Qala-şəhərdə xan sarayı da inşa edildi. Şəhərdən aralıda daha iki istehkam tikildi. Mehrəli xanın hakimiyyəti dövründə (təqribən 1758-1763) Şuşadan bir qədər aralıda Əsgəran qalası inşa olundu. XVIII əsrin II yarısında Şuşa Azərbaycan şəhərləri içərisində yüksək inkişaf sürəti ilə fərqlənirdi. Şuşa qalası inşa olunduğu gündən 1797-ci ilədək buraya düşmən ordusu bircə dəfə də soxula bilməmişdi. 128
tərəqqisi üçün əlverişli şərait vardı. Lakin əsrin II yarısında ölkənin iqtisadi və siyasi pərakəndəliyi, aramsız feodal müharibələri onlarla şəhərin xarabalığa çevrilməsinə, xeyli sənətkar kütləsinin, şəhər əhalisinin yaşayış yerlərini tərk etməsinə səbəb olmuşdur. Yerli hakimlər doğma zəmində təsərrüfat potensialını üzə çıxarmağa maraq göstərmir, başqa vilayətlərdən məhsuldar qüvvələr cəlb olunmasına üstünlük verirdilər. Aramsız müharibələr, siyasi qeyri-sabitlik sənətkarlığın da keyfiyyətcə geriləməsinə səbəb olmuşdu. Bir çox şəhərlərin həyatında yüksəliş və eniş məqamları bir-birini əvəz edirdi. XVIII əsrin II yarısnda Azərbaycan şəhərlərinin
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|