Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
118 ərəbdilli şərhçilik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. «Şərh ət-tənvir» («İşıqlandırmanın şərhi») əsəri onun yaradıcılığın parlaq nümunələrindən biridir. Bu əsər ərəb şairi- mütəfəkkiri Əbül Əla əl-Məərrinin poetik irsinə həsr olunmuşdur. Alim təbabət, psixologiya, astronomiya və həndəsə ilə məşğul olmuşdur. Yaqut əl-Həməvi Yusif əl-Xuveyyi haqqında belə məlumat vermişdir: «Ədibdir. Əbu Yaqub Xoy sakinidir. Əla ədib, bacarıqlı fəqih, saçlı, nizam-intizamlıdır. Onun ədəbiyyat haqqında bir sıra əsərləri vardır… Əbu Səad demişdir ki, Tusda 549 (1154/55-ci ildə ərəblərin qiyamı vaxtı və ya ondan əvvəl əsir qullar tərəfindən öldürülmüşdür». 77 Bu dövrün məşhur alimlərindən biri də Fəridəddin Şirvani olmuşdur. O, 30 il ərzində zəmanəsinin mütərəqqi mədəni uğurlarını mənimsəmiş, araşdırmalarının obyekti kimi səma cisimlərini seçmişdi. Alim bir neçə ulduz cədvəlinin müəllifidir. Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Məlhəm kəndində «Tibb mədrəsəsi» («Mədrəseye-tibb») və müalicəxana açmış Kafiəddin Ömər ibn Osman (məşhur şair Xaqani Şirvaninin əmisi idi) həkim və filosof kimi tanınmışdı. Mühzəbəddin Təbrizi XII əsrdə Təbrizin tanınmış həkimlərindən olmuşdur. Bu şəxs «əl-Müxtar» («Seçilmiş») və «Kitabi-tibb əl-Camali» («Gözəl tibb kitabı») əsərlərini yazmışdır. Həmin əsərlərdə bir çox xəstəliklərin müalicə üsulları nəzərdən keçirilmişdir. Digər bir təbib və alim-Mahmud ibn İlyas öz əsərində əczaçılıq və bir sıra xəstəliklərin müalicə prinsiplərindən bəhs etmişdir. XI-XII əsrlərin tarixi, filoloji, fəlsəfi (professional filosofların əsərləri nəzərdə tutulur) əsərlərin çoxu zamanımıza qədər gəlib çatmamışdır. Lakin bu cür əsərlərin yazılması, onların həmin dövrdə mövcudluğu haqqında ilkin qaynaqlarda xeyli məlumat vardır. Həmin qaynaqlardan məlumdur ki, Fəxrəddin Əbülfəzail İsmayıl ibn Müsənna ət-Təbrizi irihəcmli «Tarixi – Azərbaycan» («Azərbaycan tarixi») əsərini yazmışdır. Bu alim Bağdaddakı «Nizamiyyə» mədrəsəsində mühazirələr oxumuş, 1185-cı ilidə Təbrizdə vəfat etmişdir. Ədəbiyyat VII-XII əsrlərin Azərbaycan mədəni həyatında müstəsna mövqeyi olan spesifik incəsənət sahəsi kimi diqqəti
119 cəlb edir. Xilafət dövrünün yazılı ədəbiyyatı ərəb dilində inkişaf edirdi. Lakin ədəbiyyatın ərəb dilində inkişafı o demək deyildi ki, qeyri-ərəb xalqları əski keçmişindən, mədəni-mənəvi dəyərlərindən əl çəkmişdilər. Tədricən ədəbiyyatda «Şüubilik» («xalqçılıq») meylləri aşkara çıxmağa başladı. Ədəbiyyatda bu meyllər özünü islamaqədərki, yerli mədəni ənənələri ərəb mədəniyyəti sisteminə daxil etmək yolu ilə qorumaq cəhdlərində göstərirdi. Bu meyl VIII əsrdən IX əsrin ilk rübünün sonunadək ərəb (ərəbdilli) ədəbiyyatının inkişafı dövrünü əhatə etmişdir və ədəbiyyatda «yeniləşdirmə hərəkatı» («əl-hərəkət ət- təcdidiyyə») adlandırılımış dövrünü «şüubilik» olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Azərbaycanın ən erkən ərəbdilli ədiblərinin yaradıcılığı VII-VIII əsrlərin qovşağına təsadüf etmişdir. Musa Şəhəvat, Əbülabbas əl-Əma, İsmayıl ibn Yaşar, İbrahim ibn İsmayıl, Məhəmməd ibn Yaşar bu dövrün ərəbdilli Azərbaycan ədibləri olmuşlar. Məkkədə yaşamış, ömrünün sonunadək Əməvilər sülaləsinə sadiq qalmış, Əməvi xəlifələrini mədh etmiş Əbülabbas əl-Əma hədislərin mahir bilicisi kimi də tanınmışdı. Ərəbdilli Azərbaycan ədibləri dövrün ədəbi prosesində fəal mövqelərdə olmuş, ictimai-siyasi həyatda layiqli yer tutmuşlar. X-XII əsrlər ərəb-müsəlman ədəbiyyatının (ümumiyyətlə mədəniyyətinin) təkamülü tarixində ən məhsuldar dövrlərdən biri kimi qiymətləndirilir. IX əsrdən etibarən Xilafətin tənəzzülü prosesi ilə bağlı olaraq «şüubilik» meylləri daha da gücləndi. İran tarixinə, ədəbiyyatına, fars dilinə ədəbiyyatda qayıdış faktları artmağa başladı. X əsrin II yarısında İran mənşəli Buveyhilərin Bağdadı ələ keçirmələri Abbasilərin zahiri siyasi hökmranlığına son qoyulması, içtimai-siyasi və mədəni həyatda İran ünsürünün güclənməsi ilə nəticələndi. Əbülqasim Firdovsinin (934-1024) «Şahnamə» poeması İran poeziyasında fars dilinin ərəb dilinə üstün gəlməsi prosesini güçləndirdi. Bu əsər yeni-farsdilli ədəbiyyatın yaranmasına, dövlətçilikdə irançılıq ənənələrinin artmasına təkan vetmiş mühüm amil oldu. «Məhz bu zaman Azərbaycan ərazisində deyləmi Salarilərin, mənşəcə kürd olan Şəddadilərin, əsilləri ərəb olsa da artıq
120 yerliləşmiş Rəvvadilərin müstəqil hökmranlıq dövrləri başlanır; hələ IX əsrin 60-cı illərində Şirvan və Layzanda hakimiyyəti ələ keçirmiş ərəb mənşəli Məzyədilər də … iranlaşdılar. Hətta Şirvanşahların ərəb adları obyektiv və subyektiv amillər üzündən fars adları ilə əvəz edildi». 78 Beləliklə, Azərbaycanda da farsdilli poeziyanın inkişafı üçün əlverişli içtimai-siyasi, mədəni şərait yaranmışdı. Lakin fars dili elmi yaradıcılıq prosesində ərəb dilini əvəz edə bilmədi. XI əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində Yusif Balasaquninin (1017-1077) Firdovsinin «Şahnamə»sinə cavab olaraq yazdığı, artıq o zaman «Şahnameyi-türki» («Türk Şahnaməsi») adlandırılmış «Qutadqu-bilik» («Xöşbəxtliyə aparan elm») əsəri türk milli şüurunun oyanışı faktlarından biri idi. Lakin Azərbaycanda hakim dairələrin tarixi obyektivlik üzündən irançılığa daha artıq meyl etməsi türk dilinin bu dövrdə türk xalqlarının ümumi ədəbi dilinə çevrilməsinə əngəllər yaratdı. 1055-ci ildə Bağdadı fəth etmiş Səlcuqilər zamanında da türk dili ədəbi, habelə rəsmi dilə çevrilmədi. Səlcuqilər imperiyasının geniş ərazisində fars dilinin mövqelərinin daha da möhkəmlənməsinin başlıca səbəbi «yalnız yürüşlər və vergi toplamaq qayğısına qalmış səlcuq sultanlarının savadsızlığı» 79 və «farslardan ibarət məmurlara arxalanması» olmuşdur. Səlcuqilər dövründə vəzir vəzifəsində ənənəvi olaraq yalnız İran mənşəli şəxslər olmuşlar. Azərbaycan Atabəylərinin də vəzirləri qeyri-türklər idilər. 80 Fars dili XIV əsrədək Yaxın və Orta Şərqdə bədii-ədəbi dil funksiyasını yerinə yetirmişdir. XI- XII əsrlərdən bizə Azərbaycan türkcəsində yazılmış əsər çatmamışdır, lakin bir sıra qaynaqlarda buna dair məlumatlar vardır. Məsələn, XI əsrdə Məsud ibn Namdarın ərəb və fars (əcəmi) dilləri ilə yanaşı türkcə və zimmicə (yəni yerli dildə) şeirlər yazmasına dair mənbə məlumatı bunu təsdiqləyir. Şirvanşah I Əxsitanın Nizami Gəncəviyə «Leyli və Məcnun» əfsanəsini türkcə deyil, farsca və ya ərəbcə yazmasını sifariş etməsi də təsdiqləyir ki, həmin dövrdə türkcə bədii əsərlər yazılması ənənəsi də mövcud olmuşdur. Bu tarixi faktla Nizami Gəncəvinin də türkcə yazdığı, azərbaycanlı olduğu vasitəli surətdə təsdiqlənir. Ədəbi prosesdə mövcud olan yeni meyllər Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|