Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il
10
Muradov M.N., Musaxanova L.İ.,
Rüstəmova A.O., Həsənova S.B.,
Qurbanova M.A.
Ekoloji sistemlərin monitorinqi üçün
arqumentlərin qrup uçotu metodunun
(AQUT) iterasiya alqoritmləri
Xülasə
Məqalədə arqumentlərin qrup uçot me-
todunun (AQUM) bəzi alqoritimləri
nə-
zərdən kecirilib. Ekoloji sistemlər AQUM
alqoritmlərinin tətbiq edilməsi məsələsinə
toxunulub.
Muradov M.N., Musakhanova L.İ.,
Rustamova A.O., Hasanova S.B.,
Gurbanova M.A.
Algoritms of Group Method of Data
Handling (GMDH) for solving economical
and ecological problems
Abstract
Group
method
of
data
handling
(GMDH) were considened. The avantaje of
this method is presented. Discussed the
application of GMDH algoritms application
for ecological systems.
Məqaləyə KC MKB-nin baş elmi işçisi
texnika elmləri namizədi M.İ. Məmmədov
rəy vermişdir.
UOT 546.54’22+546.86’22
R.A.QULİYEV,
N.M.BABAYEV,
Ə.B.ƏLİYEV,
Ş.S.ƏHMƏD
Azərbaycan Memarlıq –İnşaat Universiteti
MİS VƏ BİSMUT XALKOGENİDLƏRİNİN ƏMƏLƏ GƏTİRDİYİ
BİRLƏŞMƏLƏRİN MAYE FAZADA FİZİKİ-KİMYƏVİ ANALİZİ
Müəyyən olunmuşdur ki, mis və bismut
xalkogenidləri öz aralarında
(A
VI
–
S, Se, Te) tipli üçlü birləşmə əmələ gətirir [1-
2]. Bu birləşmələr yarımkeçirici xassəyə
malikdir, ərimə temperaturunda və maye
halda yarımkeçiricilik xassələrini saxlayır.
Cu
2
A
VI
–Sb
2
A
3
VI
sistemində fazalararası
tarazlığın öyrənilməsi göstərdi ki, CuSbS
2
və CuSbSe
2
tipli birləşmələr mövcuddur.
CuSbTe
2
birləşməsi isə məlum deyil. Cu
2
S-
Sb
2
S
3
və Cu
2
Se-
Sb
2
Se
3
sistemlərdə hal diaq-
ramlarının qurulması göstərdi ki, bu sistem-
lərdə bir konqruyent əriyən birləşmə əmələ
gəlir.
Cu
2
Te-Sb
2
Te
3
sisteminin hal diaqramı
isə evtektik tiplidir. Mis və stibium xalkoge-
nidlərinin maye fazada qarşılıqlı təsirinin
öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mü-
əyyən olunmuşdur ki, hər üç halda qarışma
enerjisi mənfi qiymətə malikdir, yəni müxtə-
lif molekullar arasındakı qarşılıqlı təsir ener-
jisi, eyni molekullar arasındakı qarşılıqlı tə-
sir enerjisindən daha qüvvətlidir. Ərintilərin
xassələrinin öyrənilməsi və tərkib-xassə di-
aqramının qurulması, hal diaqramının üçün
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə,
göstərilən sistemlərdə maye fazada bir neçə
ərintinin elektrikkeçiriciliyi (
) və e.h.q. (
)
tədqiq edilmişdir. Ona görə əvvəlcədən sin-
tez edilmiş xalkogenidlərdən bir neçə üçlü
ərintilər hazırlanmışdır. Ərintilər havası so-
rulmuş ağzı bağlı kvars ampullarda əridil-
məklə hazırlanmışdır.
Birləşmələri almaq üçün ilkin material
olaraq Cu, Sb, S, Se və Te götürülmüşdür.
Elektrikkeçiriciliyi və e.h.q.-i kontakt meto-
du ilə ölçülmüşdür. Alınmış qiymətlərə əsa-
sən xassənin temperaturdan asılılıq əyriləri
qurulmuşdur. Əyrilərin analizi göstərir ki,
bütün ərintilərdə temperature artdıqca elek-
trikkeçiricilik artır. Bu da yarımkeçiricilərə
xas olan xassədir. Ərintilərin elektrikkeçiri-
ciliyinin temperaturdan asılılığını aşağıdakı
tənliklə ifadə etmək olar.
Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il
11
Burada
E - keçiriciliyin aktivləşmə enerjisi,
eV; T - temperatur;
K – Bolsman sabitidir.
Alınmış nəticələrə əsasən demək olar ki,
mis və stibiumun eyni adlı xalkogenidlərinin
ərintiləri maye yarımkeçiricilərdir. Odur ki,
onlar heterofaz termoelementlərinin hazır-
lanması üçün müəyyən maraq doğurur.
E.h.q.-nin (
) temperaturdan asılılıq xarakte-
ri elektrikkeçiriciliyin (
) dəyişməsinə uy-
ğun gəlir və bütün hallarda temperaturun art-
ması ilə
azalır. Alınmış qiymətlərə əsasən
elektrikkeçiricilik və e.h.q.-nin izoterm əy-
riləri qurulmuşdur.
Şəkil 1a qrafikindən görünür ki, aşağı
temperaturda elektrikkeçiriciliyin minimum
qiymətinə e.h.q.-nin maksimum qiyməti uy-
ğun gəlir. Temperaturu artırdıqda lektrikke-
çiriciliyin minimum qiyməti bir qədər ha-
marlanır. E.h.q.-nə uyğun gələn maksimum
nöqtə olduğu kimi qalır. Bu onu göstərir ki,
üçlü birləşmə olan CuSbS
2
əridildikdə parça-
lanmır.
Cu
2
Se-Sb
2
Se
3
sistemində (şəkil 1b) mü-
şahidə olunan halda Cu
2
S-Sb
2
S
3
sistemindəki
kimidir. Lakin əyrilərdəki maksimum və mi-
nimum nöqtələr bir qədər zəif ifadə olun-
muşdur. Ehtimal olunur ki, CuSbSe
2
birləş-
məsi əridikdə az da olsa parçalanır. Lakin
buna baxmayaraq CuSbSe
2
kimyəvi birləşmə
kimi mövcuddur.
Cu
2
Te-Sb
2
Te
3
sistemində elektrikkeçi-
riciliyin və e.h.q.-nin izotermlərində maksi-
mum və minimum nöqtələr müşahidə olun-
mur (şəkil 1c). Bu izotermlərə uyğun olaraq
demək olar ki, Cu
2
Te-Sb
2
Te
3
sistemində
CuSbTe
2
tərkibli kimyəvi birləşmə əmələ
gəlmir. Cu
2
Te-Sb
2
Te
3
sistemdə evtektik hal
diaqramı əmələ gəlir.
Şəkil 1. Cu
2
S-Sb
2
S
3
(a), Cu
2
Se-Sb
2
Se
3
(b) və
Cu
2
Te-Sb
2
Te
3
(c) sistemlərində elektrikkeçirici-
liyin və e.h.q.-nin izotermləri: 1,1’ – 550
0
C;
2,2’-600
0
C;3,3’-650
0
C; 4,4’ -700
0
C; 6,6’-800
0
C
Xülasə
Mis və bismutun eyni adlı xalkogenid-
lərinin bəzi ərintilərinin maye fazada eletrik-
keçirmələrinin və e.h.q.-nin temperaturdan
asılılığı öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur
ki, bütün tədqiq olunan ərintilər maye fazada
yarımkeçirici xassəyə malikdir.
Tərkib-xassə diaqramına əsasən müəy-
yən olunmuşdur ki, CuSbS
2
və CuSbSe
2
ti-