Ekologiya və Ətraf müHİTİn mühafiZƏSİ uot 624. 131. 1

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il 

 

 

10 

Muradov M.N., Musaxanova L.İ., 

Rüstəmova A.O., Həsənova S.B., 

Qurbanova M.A. 

 

Ekoloji  sistemlərin  monitorinqi  üçün  

arqumentlərin  qrup uçotu metodunun  

(AQUT) iterasiya  alqoritmləri  

 

Xülasə 

 

Məqalədə arqumentlərin qrup uçot me-

todunun  (AQUM)  bəzi  alqoritimləri

 

nə-

zərdən  kecirilib.  Ekoloji  sistemlər  AQUM  

alqoritmlərinin  tətbiq  edilməsi  məsələsinə 

toxunulub. 

 

Muradov M.N., Musakhanova L.İ., 

Rustamova A.O., Hasanova S.B., 

Gurbanova M.A. 

 

Algoritms of Group Method of Data 

Handling (GMDH) for solving economical 

and ecological problems 

 

Abstract 

 

 

Group 

method 

of 

data 

handling  

(GMDH)  were  considened.  The  avantaje  of 

this  method  is  presented.  Discussed  the 

application  of  GMDH  algoritms  application 

for ecological systems.  

 

Məqaləyə KC MKB-nin baş elmi işçisi 

texnika elmləri namizədi M.İ. Məmmədov 

rəy vermişdir. 

UOT 546.54’22+546.86’22 

 

R.A.QULİYEV,

 

N.M.BABAYEV,

 

Ə.B.ƏLİYEV,

 

Ş.S.ƏHMƏD 

 

Azərbaycan Memarlıq –İnşaat Universiteti 

 

MİS VƏ BİSMUT XALKOGENİDLƏRİNİN ƏMƏLƏ GƏTİRDİYİ  

BİRLƏŞMƏLƏRİN MAYE FAZADA FİZİKİ-KİMYƏVİ ANALİZİ 

 

 

Müəyyən  olunmuşdur  ki,  mis  və  bismut  

xalkogenidləri öz aralarında 

 (A

VI

 – 

S, Se, Te) tipli üçlü birləşmə əmələ gətirir [1-

2].  Bu  birləşmələr  yarımkeçirici  xassəyə 

malikdir,  ərimə  temperaturunda  və  maye 

halda  yarımkeçiricilik xassələrini  saxlayır.  

Cu

2

A

VI

–Sb

2

A

3

VI

  sistemində  fazalararası 

tarazlığın  öyrənilməsi  göstərdi  ki,  CuSbS

2

  

və  CuSbSe

2

  tipli  birləşmələr  mövcuddur. 

CuSbTe

2 

birləşməsi  isə  məlum  deyil.  Cu

2

S-

Sb

2

S

3

  və  Cu

2

Se-Sb

2

Se

3

  sistemlərdə  hal  diaq-

ramlarının qurulması göstərdi ki, bu sistem-

lərdə  bir  konqruyent  əriyən  birləşmə  əmələ 

gəlir. 

Cu

2

Te-Sb

2

Te

3

  sisteminin  hal  diaqramı 

isə evtektik tiplidir.  Mis və stibium xalkoge-

nidlərinin  maye  fazada  qarşılıqlı  təsirinin 

öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mü-

əyyən  olunmuşdur  ki,  hər  üç  halda  qarışma 

enerjisi mənfi qiymətə malikdir, yəni müxtə-

lif molekullar arasındakı qarşılıqlı təsir ener-

jisi,  eyni  molekullar  arasındakı  qarşılıqlı tə-

sir enerjisindən daha qüvvətlidir. Ərintilərin 

xassələrinin  öyrənilməsi  və  tərkib-xassə  di-

aqramının  qurulması,  hal  diaqramının  üçün 

xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  məqsədlə, 

göstərilən  sistemlərdə  maye  fazada  bir  neçə 

ərintinin elektrikkeçiriciliyi (



) və e.h.q. (



) 

tədqiq  edilmişdir.  Ona  görə  əvvəlcədən  sin-

tez  edilmiş  xalkogenidlərdən  bir  neçə  üçlü 

ərintilər  hazırlanmışdır.  Ərintilər  havası  so-

rulmuş  ağzı  bağlı  kvars  ampullarda  əridil-

məklə hazırlanmışdır. 

Birləşmələri almaq üçün ilkin material 

olaraq  Cu,  Sb,  S,  Se  və  Te  götürülmüşdür. 

Elektrikkeçiriciliyi  və  e.h.q.-i  kontakt  meto-

du ilə ölçülmüşdür. Alınmış qiymətlərə əsa-

sən  xassənin  temperaturdan  asılılıq  əyriləri 

qurulmuşdur.  Əyrilərin  analizi  göstərir  ki, 

bütün  ərintilərdə  temperature  artdıqca  elek-

trikkeçiricilik  artır.  Bu  da  yarımkeçiricilərə 

xas olan xassədir.  Ərintilərin elektrikkeçiri-

ciliyinin  temperaturdan  asılılığını  aşağıdakı 

tənliklə ifadə etmək olar. 

 

 

---

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №1, yanvar, 2016- cı il 

 

 

11 

Burada 



E - keçiriciliyin aktivləşmə enerjisi,  

eV;  T  -  temperatur;  K  –  Bolsman  sabitidir. 

Alınmış  nəticələrə  əsasən  demək  olar  ki,  

mis və stibiumun eyni adlı xalkogenidlərinin  

ərintiləri  maye  yarımkeçiricilərdir.  Odur  ki, 

onlar  heterofaz  termoelementlərinin    hazır-

lanması  üçün  müəyyən  maraq  doğurur. 

E.h.q.-nin (



) temperaturdan asılılıq xarakte-

ri  elektrikkeçiriciliyin  (



)  dəyişməsinə  uy-

ğun gəlir və bütün hallarda temperaturun art-

ması ilə 



 azalır. Alınmış qiymətlərə əsasən 

elektrikkeçiricilik  və  e.h.q.-nin  izoterm  əy-

riləri qurulmuşdur.  

Şəkil  1a  qrafikindən  görünür  ki,  aşağı 

temperaturda  elektrikkeçiriciliyin  minimum 

qiymətinə  e.h.q.-nin  maksimum  qiyməti  uy-

ğun  gəlir.  Temperaturu  artırdıqda  lektrikke-

çiriciliyin  minimum  qiyməti  bir  qədər  ha-

marlanır.  E.h.q.-nə  uyğun  gələn  maksimum 

nöqtə olduğu kimi  qalır. Bu onu  göstərir ki, 

üçlü birləşmə olan CuSbS

2

 əridildikdə parça-

lanmır.  

 

 

 

Cu

2

Se-Sb

2

Se

3

 sistemində (şəkil 1b) mü-

şahidə olunan halda Cu

2

S-Sb

2

S

3

 sistemindəki 

kimidir. Lakin əyrilərdəki maksimum və mi-

nimum  nöqtələr  bir  qədər  zəif  ifadə  olun-

muşdur.  Ehtimal  olunur  ki,  CuSbSe

2

  birləş-

məsi  əridikdə  az  da  olsa  parçalanır.  Lakin 

buna baxmayaraq CuSbSe

2

 kimyəvi birləşmə 

kimi mövcuddur.  

Cu

2

Te-Sb

2

Te

3

  sistemində  elektrikkeçi-

riciliyin  və  e.h.q.-nin  izotermlərində  maksi-

mum  və  minimum  nöqtələr  müşahidə  olun-

mur (şəkil 1c). Bu izotermlərə uyğun olaraq 

demək  olar  ki,  Cu

2

Te-Sb

2

Te

3

  sistemində 

CuSbTe

2

  tərkibli  kimyəvi  birləşmə  əmələ 

gəlmir.  Cu

2

Te-Sb

2

Te

3

  sistemdə  evtektik  hal 

diaqramı əmələ gəlir. 

 

 

 

 

Şəkil 1. Cu

2

S-Sb

2

S

3

(a), Cu

2

Se-Sb

2

Se

3

(b) və 

Cu

2

Te-Sb

2

Te

3

(c) sistemlərində elektrikkeçirici-

liyin və e.h.q.-nin izotermləri: 1,1’ – 550

0

C; 

2,2’-600

0

C;3,3’-650

0

C; 4,4’ -700

0

C; 6,6’-800

0

C 

 

Xülasə 

 

Mis və bismutun eyni adlı xalkogenid-

lərinin bəzi ərintilərinin maye fazada eletrik-

keçirmələrinin  və  e.h.q.-nin  temperaturdan 

asılılığı öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur 

ki, bütün tədqiq olunan ərintilər maye fazada 

yarımkeçirici xassəyə malikdir. 

Tərkib-xassə diaqramına əsasən müəy-

yən olunmuşdur ki,  CuSbS

2

  və CuSbSe

2

  ti-

---