Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr
Kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimi
Yüklə 0,56 Mb.
|
| Kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimi. Kontaktli o‘t oldirish
tizimi tarkibiga tranzistor kiritilishi, bu tizimga xos bo‘lgan barcha kamchiliklarni bartaraf qilish imkoniyatini bermaydi. Xususan, ko‘p silindrli dvigatellarda aylanishlar chastotasining katta qiymatlarida uzgich pishangchasining dirillash hodisasi ruy berib, bu bir sikl (ya’ni bir uchqun hosil bo‘lish uchun ajratilgan vaqt) davomida kontaktlarni ko‘p marta uzilib-tutashishiga olib keladi. Natijada, bir uchqun o‘rniga quvvati ancha kam bo‘lgan bir necha uchqun hosil bo‘ladi, o‘t oldirishni ilgarilatish burchagining belgilangan qiymati o‘zgarib ketadi, o‘t oldirish ishonchli amalga oshirilmaydi. Bundan tashqari uzgich kontaktlarining yeyilishi, oksidlanishi va ifloslanishi o‘t oldirish tizimining ishonchlilik darajasini pasaytiradi. Kontaktlar oksidlanishi, ifloslanishi va moylanib qolishi, ularning kontakt qarshiligi ortib ketishiga va tranzistorning boshqarish toki I b qiymatining kamayib ketishiga olib keladi. Bu tranzistorni ochilmaslik va o‘t oldirish tizimining ishlamaslik hollarini vujudga keltiradi. Ishlatish davrida qo‘shimcha mehnat va vaqt sarf qilib, muntazam ravishda, uzgich kontaktlarining tutashib turish burchagini rostlab turish ehtiyoji ham kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimining kamchiliklariga kiradi. Zamonaviy avtomobillarda keng tatbiq etilgan kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimlar yuqorida keltirilgan kamchiliklardan holidir. Bu o‘t oldirish tizimning asosiy fazilati ularda uzgich kontaktlarining yo‘qligidir. Uning vazifasini kontaktsiz datchiklar bajaradi. Kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimlari bir-biridan asosan datchiklarning turi va tuzilishi bilan farq qiladi. Kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarida asosan quyidagi turdagi datchiclar eng ko‘p tatbiq topgan: magnitoelektr, Holl va fotoelektr. Magnitoelektr datchik (5.8-rasm) uzgich-taqsimlagich valiga o‘rnatilgan doimiy magnit 2 va o‘zakka o‘ralgan stator chulg‘ami 3 dan iborat. Doimiy magnit aylanganda uning magnit maydon ta’sirida stator chulg‘amida o‘zgaruvchan EYUK induktsiyalanadi. Datchik
chiqish tranzistori ochiladi va tok manbaidan o‘t oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘ami hamda tranzistorning kollektor-emitter o‘tish joyi orqali birlamchi tok I 1 o‘ta boshlaydi. Datchik kuchlanishi manfiy bo‘lganda tranzistor yopiladi, o‘t oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o‘tayotgan tok zanjiri uziladi va ikkilamchi chulg‘amda yuqori kuchlanish induktsiyalanadi. Shunday qilib datchik magniti bir aylanganda stator chulg‘amda EYUK ning bitta musbat va bitta manfiy impulsi mavjud bo‘ladi va natijada tranzistor bir marta ochilib, bir marta yopiladi, ya’ni o‘t oldirish g‘altagida yuqori kuchlanishning bir impulsi hosil bo‘ladi. Ko‘p silindrli dvigatellar uchun datchikning juft magnit qutblar soni silindrlar soniga teng bo‘lishi kerak. 5.8-rasmda 4 silindrli dvigatellar uchun mo‘ljallangan magnitoelektr datchikning sxemasi keltirilgan. Magnitoelektr datchik ishlashining o‘ziga xos tomonlaridan biri, stator chulg‘amida hosil bo‘ladigan EYUK amplitudasi doimiy magnitni, ya’ni tirsakli valning aylanishlar chastotasiga bog‘liqligidir. Aylanish chastotasi ortishi bilan EYUK amplitudasi ham ortadi. Bu esa tranzistor ochilishi va yopilishi va demak o‘t oldirish daqiqasi o‘zgarishiga olib keladi. Aylanish chastotasi va yuklamaning o‘t oldirishning ilgarilatish burchagiga ta’siri kontaktsiz- tranzistorli o‘t oldirish tizimining to‘ngich avlodlarida ham markazdan qochma va vakuum rostlagichlar yordamida hisobga olinadi. Magnitoelektr datchiklar avj oldiradigan EYUK qiymati juda kichik va u tranzistorni ochish uchun yetarli bo‘lmaganligi tufayli kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarining amaliy sxemalarida maxsus bir necha bosqichli ko‘chaytirgichlar qo‘llaniladi. 5.8-rasm. Magnitoelektr datchik sxemasi. 1 - magnit, 2 - stator, 3 - chulg‘am 5.9-rasm. Fotoelektr datchik ning umumiy sxemasi. 5.10-rasm. Holl elementi- ning ishlash prinsipi 60
Fotoelektr datchik (5.9- rasm) eng umumiy ko‘rinishda yorug‘lik manbai, darchalari silindrlar soniga teng bo‘lgan aylanuvchi lappak va yorug‘lik sezuvchi elementdan iborat bo‘ladi. Uzgich-taqsimlagich valiga mahkamlangan lappak aylanganda yorug‘lik manbai 1 dan chiqqan
nur
darchasidan o‘tib, yorug‘lik sezuvchi element 2 ga tushganda, unda o‘zgaruvchan kuchlanish hosil bo‘ladi. YOrug‘lik sezuvchi element sifatida fotodiod, fototranzistor yoki fotoelement ishlatilishi mumkin. Fotoelektr datchiklarni qo‘llanilishi vibratsiyaga chidamli, uzoq muddat davomida ishlovchi yorug‘lik manbai yo‘qligi bilan cheklanadi. Oxirgi vaqtda, bu maqsadda, o‘zidan yorug‘lik chiqaruvchi diodlar ishlatilishi fotoelektr datchiklarning keng tatbiq qilish imkonini yaratmoqda.Masalan o‘zimizni mamlakatimizda chiqarila-yotgan Matiz avtomobilining o‘t oldirish tizimida aynan fotoelektr datchik o‘rnatilgan. Mikroelektronikaning rivojlanishi tufayli kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarida Xoll effektiga asoslangan yarim o‘tkazgichli datchiklar ishlatila boshlandi. Xoll elementi germaniy, kremniy va boshqa yarim o‘tkazgichlardan tayyorlangan yupqa ( h = 10 -4
-6 m ) to‘rt elektrodli plastinadan iborat (5.10-rasm). Agar bunday plastinadan tok I o‘tishi bilan bir vaqtda unga magnit induktsiya vektori B, plastina tekisligiga tik yo‘nalgan magnit maydon ta’sir qilsa, uning tok yo‘nalishiga parallel bo‘lgan qirralarida Xoll EYUKi E x hosil bo‘ladi E x = k x I B/ h . Bunda k x - plastina materialiga bog‘liq bo‘lgan Xoll doimiysi; h - plastina qalinligi. Xoll elementida hosil bo‘ladigan signal juda ham kichik qiymatga ega bo‘lib, u tok manbasining kuchlanishi va atrof muhit haroratiga bog‘liq. Shuning uchun Xoll datchigi (5.11-rasm,a) Xoll elementi 3 dan tashqari ko‘chay-tirgich 4, shakllantirgich 5, bar-qarorlik bloki 7, chiqish tranzis-tori 6 ni o‘z tarkibiga olgan mikrosxemadan iborat (5.11-rasm, b da 3) . Magnit maydon doimiy magnit 1 yordamida hosil qilinib, uzgich-taqsimlagich valiga o‘rna-tilgan va maxsus darchalarga ega bo‘lgan rotor 2 magnit kuch chiziqlarini damba-dam uzish uchun xizmat qiladi. Rotor aylanib, darchalari doimiy magnit to‘g‘risiga kelganda, magnit kuch chiziqlari Xoll elementi 3 yuzini kesib o‘tadi va uning chiqish elektrdlarida EYUK hosil buladi. Ko‘chaytirgich 4 da ko‘chaytirilgan va komparator 5 da kerakli shaklga keltirilgan signal, chiqish tranzistori 6 ning bazasiga uzatiladi va uni ochadi. Keyingi daqiqada rotor 2 ning tishchasi doimiy magnit qutbi qarshisiga to‘g‘ri bo‘ladi va magnit kuch chiziqlari yo‘lini to‘sadi, ya’ni ularni uzadi. Natijada, Xoll EYUK yo‘qoladi va chiqish tranzistori 6 yopiladi. Datchik signaliga tok manbasining va atrof muhit harorati o‘zgarishining ta’sirini kamaytirish maqsadida mikrosxemaga barqarorlik bloki 7 urnatilgan. Energiya dvigatel silindrlariga mexanik usul bilan taqsimlanishi, o‘t olishni ilgarilatish burchagini mexanik rostlagichlarining nuqsonlari, tirsakli valdan taqsimlagich valigacha bo‘lgan mexanik uzatmalar tufayli o‘t oldirish daqiqasini aniqlashdagi xatoliklar kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarining asosiy kamchiliklari hisoblanadi. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|