ƏlaqəLƏRİNDƏ M. Ə. RƏSulzadəNİn rolu
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
101 Rusiyasının müstəmləkə və Rusiyapərəst siyasətinə toxunulur, maraqlı məqamlar açıqlanır. Eyni zamanda müəllif milli-mədəni oyanıĢın tarixinə qısa səyahət edir, fikirlərini mətbuatdan, ədəbiyyatdan və incəsənətdən gətirdiyi faktlarla zənginləĢdirir. Sonra müəllif mədəni hüquqlar uğrunda mübarizə aparan Azərbaycan xalqının XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində milli-siyasi dirçəliĢinin baĢlandığını göstərir. Bu mərhələnin isə 1918-ci ilin mayın 28-də Azərbaycan Ġstiqlalının elan edilməsi ilə nəticələndiyini qeyd edir. 23 aylıq mövcudluğu dövründə Azərbaycanda əsaslı dəyiĢikliklər edilməsi, milli ordu yaradılıb ölkənin ərazi bütövlüyünün qorunması, ali qanunverici orqan olan ilk Parlamentin formalaĢması, iqtisadiyyatda və mədəni həyatda olan yeniliklər burada geniĢ Ģəkildə təsvir edilir. Ölkənin demokratikləĢməsi üçün çoxlu sayda qanunlar qəbul edilməsi və söz, mətbuat azadlığıının qorunması ilə bağlı da hüquqi bazanın yaradılması faktlarla təqdim olunur. Bu dövrdə Azərbaycan üçün ən önəmli hadisələrdən biri ölkəmizin 23-ə yaxın dövlət tərəfindən tanınması idi (84; 147). 1920-ci ilin yanvarın 12-də baĢ verən bu tarixi hadisənin çox böyük tarixi-siyasi əhəmiyyəti vardı. Müəllif razılıqla bildirir ki, bu Azərbaycanı tanıyan ilk dövlətlər sırasında PolĢa da var idi. Sonra M. Ə. Rəsulzadə göstərir ki, rus-bolĢevik iĢğalının 1920-ci ilin 27 aprelində baĢ verməsi nəticəsində demokratik dövlət quruculuğu prosesi dayandırıldı. Ölkədə amansız repressiyalar baĢladı. Qısa bir müddətdə Azərbaycanın müstəqilliyindən heç bir əlamət qalmadı. Azərbaycan Moskvadan göstəriĢlərlə, əmrlərlə idarə olunan bir məmləkətə çevrildi. Kitabın ikinci hissəsində isə Milli Azərbaycan Hərəkatının xarakteri haqqında müəllif oxuculara məlumat verir. Göstərir ki, Milli Azərbaycan Hərəkatı "ġərqin milli qurtuluĢ ideyaları ilə, Qərbin demokratiya cərəyanlarını" özündə birləĢdirir. Və bu milli hərəkat demokratik məzmunlu Azərbaycan dövlətinin qurulması ilə öz bəhrəsini verdi. Kitabın bu hissəsində Azərbaycan xalqının bolĢeviklərə qarĢı apardığı azadlıq nıübarizəsinə də ciddi önəm verilir. 1920-1930- cu illərdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində baĢ verən onlarla xalq üsyanı, partizan hərəkatı sübut edirdi ki, xalq bolĢevikləri qəbul etmir, Rusiya iĢğalı ilə razılaĢmır. Bu hissədə həmçinin Azərbaycan kommunistləri arasında olan milli əyintilikdən, rus kommunistləri ilə yaranan problemlərdən danıĢılır. Kitabın bu hissəsində Azərbaycan mühacirətinə, problemlərinə də geniĢ yer ayrılır. Mühacirət mətbuatının və milli nəĢriyyatımızın yaranması xüsusi olaraq vurğulanır. Müəllif milli hərəkatın inkiĢafını təhlil edib bu qənaətə gəlir ki, milli Azərbaycan ideyası üç əsasdan qaynaqlanıb və düĢmənə müqavimət göstərir. Bu üç cəbhə aĢağıdakılardır: Xalq kommunist müxalifəti və mühacirət. Bu üç əsas üzərində Qafqaz Konfederasiyası ideyası aktual bir Ģüara çevrilmiĢdir. Kitabın sonunda - üçüncü hissədə PolĢa-Azərbaycan əlaqələrinin tarixi araĢdırılır, maraqlı faktlar göstərilir. Sonra Azərbaycanın təsərrüfat strukturu, 102 sənayesi, mövcud sərvətləri haqqında geniĢ məlumat verilir. M. Ə. Rəsulzadə göstərir ki, Azərbaycan Respublikasının ümumi ərazisi Naxçıvan Muxtar Respublikası (5989 kv km) və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ilə birgə 85963 kv km-dir. Azərbaycan iĢğal edilənə qədərki dövrdə isə Respublikanın milli sərhədləri 92160kv km idi. Müəllif kitabın son hissəsində Azərbaycanın Ümumqafqaz təsərrüfat həyatında əhəmiyyətini verərək yazır: "1928-ci ildə SSRĠ atlasını öyrənən və 1926- cı ilin RSFSR-ə və onun muxtar vilayətləri olan ġimala: Qafqaza-Kabardin- Balkariyaya-Qaraçaya-Çeçenistana-ĠnquĢetiyaya-ġimali Osetiyaya-Adıgey və Dağıstana aid statistika materiallarına əsaslanacaq Qafqazın ərazisinin 30%, əhalisinin isə 31%-i Azərbaycan Respublikasına aiddir. Mədəni-iqtisadi baxımdan Qafqazın 60% əhalisi müsəlman dininə mənsubdur ki, onların 70%-i azərbaycanlıların danıĢdığı türk dilindən istifadə edir. Bütün Qafqazın 35%-i isə türklərdən ibarətdir. Qafqazın əkilib-biçilən 31% ərazisi Azərbaycanındır" (84, s. 196). Göründüyü kimi, M. Ə. Rəsulzadə PolĢada nəĢr edilən bu kitabında Azərbaycan haqqında bütün sahələri əhatə edən, ensiklopedik xarakterli məlumatlar hazırlamıĢdır. Kitabın sonunda Azərbaycanın tarixinə, mədəniyyət və incəsənətinə, milli-ictimai-siyasi fikir və demokratik dövlət quruculuğu tarixində əhəmiyyətli rol oynamıĢ görkəmli Ģəxsiyyətləri haqqında fotolar, rəsmlər vermiĢdir. Sonuncu səhifələrdə isə istiqlal Ģairi Gültəkinin milli-inqilabi Ģerlər silsiləsindən "Buzlu cəhənnəm" Ģeri verilmiĢdir. Bu Ģerləri polyak dilinə Yozef Lobodevski tərcümə etmiĢdir. ÜmumiləĢdiririk ki, Azərbaycan xalqının tarixinin, mədəniyyətinin və apardığı müstəqillik uğrunda mübarizəsinin əhəmiyyətinin Avropa ictimaiyyətinə, eyni zamanda PolĢa xalqına çatdırılmasında bu kitabın böyük rolu olub. Qeyd edək ki, azərbaycanlılar PolĢada olduqları müddətdə çox böyük fəallıq göstərirdilər. Bu fəallıq özünü yalnız siyasi həyatda yox, eyni zamanda milli Azərbaycan ideyalarının və Azərbaycannın müstəqillik mübarizəsinin təbliğatı baxımından da sistemli, əsaslı Ģəkildə aparılmasında özünü göstərirdi. Bu mənada, böyük ideoloq M. Ə. Rəsulzadənin PolĢada nəĢr edilmiĢ kitablarının böyük əhəmiyyəti vardı. Bu kitablar həm də Avropa ictimaiyyətini Azərbaycan problemi ilə tanıĢ edir, bolĢeviklərin iĢğalçılıq siyasətini ifĢa edirdi. Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|