Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
125 
DDT-4-4dixlor – difeniltrixlor metil metan – C
14
H
9
Cl
5
-1939-cu ildə 
İsveçrəli  Paul  Müller  tərəfindən  sintez  olunmuşdur.  Yeni  insektsid 
malyariyaya  qarşı  effektiv  təsir  göstərdiyinə  görə  1948-ci  ildə 
P.Müllerə Nobel mükafatı təqdim edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ən çox tətbiq olunan insektisidlərdən olub, 1964-cü ildə Birləşmiş 
millətlər  təşkilatı  (BMT)    tərəfindən  istifadəsinə  qadağa  qoyulmasına 
baxmayaraq  SSRİ-də  70-ci  illərdə,  Azərbaycanda  isə  80-ci  illərdə  də 
istifadə  edilirdi.  İstiqanlı  ziyanvericilər  üçün  güclü  zəhər  olub  LD
50
 
200  mq/kq  təşkil  edir.  DDT-ni  sulfat  turşusunun  (katalizator  kimi) 
iştirakı ilə xloral və xlorbenzoldan alırlar: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
DDT  ağ  rəngli  iysiz,  dadsız  kristallik  maddə  olub  su,  turşu  və 
qələvilərdə  həll  olmur.  Bir  çox  üzvi  həlledicilərdə  və  yağlarda  yaxşı 
həll  olur.  DDT  həşəratların  məhv  edilməsi  nöqteyi-nəzərindən  əvəz 
olunması  pestisid  olub  bir  başa  təmas  nəticəsində  təsir  edir.  Bütün 
istiqanlı  heyvanlar  və  insanlar  üçün  təhlükəli  zəhər  hesab  olunur.  O, 
mərkəzi  sinir  sistemini  korlayaraq  qara  ciyər  və  böyrəkləri  sıradan 
Ъ 
Ъл 
Ъ 
Ъ 
Ъ 
Ъ 
Ъ 
Щ 
Щ 
Щ 
Щ 
Ъ 
Ъ 
Щ 
Ъл 
Ъл 
Ъл 
Ъ 
Ъ 
Ъ 
Ъ 
Ъ 
Щ 
Щ 
Щ 
Щ 
Ъ 
Ъл 
Ъл  Ъ 
Ъл 
Ъл 
Ъ 
О 
Щ 
+ 
Щ 
Щ 
Ъ
6
Щ
4
-Ъл 
Ъ
6
Щ -Ъл 
Щ
2
СО
4
 
Щ
2
О 
+ 
Ъл
 
Ъ 
Ъл 
Ъл 
Ъ
6
Щ
4
Ъл 
Ъ
6
Щ
4
Ъл 
Щ
2
СО
4
 

---

 
126 
çıxarır. Orqanizmə daxil olan 1 qram DDT müalicə olunmaz fəsadlar 
törədir. 
Tərkibində  daha  çox  yağ  olan  meyvələr  DDT  ilə  təmasda  olduqda 
daha  təhlükəlidir.  Onun  yağlı  qarışığı  asanlıqla  orqanlara  yayılır. 
Kumilyativ pestisid olub orqanizmdə 20 gün qala bilir. Davamlılığına 
və  uçuculuğuna  görə  uzun  müddət  sərbəst  qala  bilir.  Cəmi  3-4  həftə 
ərzində  Yer  kürəsini  dolaşa  bilir,  hətta  DDT-yə  Antarktidada  rast 
gəlinmişdir. 
DDT-nın  keyfiyyət  analizini  aşağıdakı  üsulla  aparmaq  olar:  qatı 
sulfat  turşusu və  natrium  nitratın iştirakı ilə 125-130
0
C-də nitrolaşma 
aparılır  və  reaksiyanın  son  məhsulunu  natrium  metilat  əlavə  etdikdə 
məhlul  bənövşəyi  rəngə  çevrilərsə  deməli  nümunədə  DDT-nin  varlığı 
aşkar edilir. Reaksiya çox həssas olub 0,5 mq DDT olduqda belə təyin 
edilə bilər. 
Deyildiyi  kimi DDT-nin orqanizmdən kənar olunması xeyli zaman 
tələb  edir.  Mədə-bağırsaq  vasitəsilə,  sidiklə  və  süd  vasitəsilə  kənar 
edilir.  Bu  zaman  böyrəkləri  və  süd  vəzlərini  zədələyərək  bəd  xassəli 
şişlərin yaranmasına səbəb olur. 
DDT  orqanizmdə  qismən  dehidroxlorgenaza  fermentinin  təsiri  ilə 
zərərsizləşdirilərək dixlordifenil sirkə turşusuna çevrilir və sidiklə ifraz 
olunur. 
 
HEKSAXLORSĠKLOHEKSAN (HXSH) 
 
DDT  pestisid  kimi  istifadədən  kənarlaşdırıldıqdan  sonra,  digər 
xlorlu pestisid tətbiq edildi-heksaxlorsikloheksan C
6
H
6
Cl
6
. Bu pestisid 
dünyada  istifadəsinə  görə  yalnız  DDT-dən  geri  qalmışdır.  Onu 
fotokimyəvi yolla benzolu xlorlaşdıraraq sintez edirlər 
 
C
6
H
6
+3Cl
2
             C
6
H
6
Cl
6 
 
Reaksiya 
 
zəncirvari 
xarakterlidir. 
Texniki 
yolla 
alınan 
heksaxlorsikloheksan  təmiz  olmayaraq  tərkibində  digər  izomerlər 
hepta  –  və  oktaxlorsikloheksan,  həmçinin  digər  aralıq  məhsullar  da 
olur.  Preparatın  bütün  izomerləri  üzvi  həlledicilərdə  –  benzol,  toluol, 
ksilol, metil və etil spirtləri, xloroform, etilen xlorid, aseton, efirlər və 
щу 

---

 
127 
s. yaxşı həll olurlar. 
Bütün izomerlər sulfat, nitrat, xlorid turşularına qarşı davamlıdır. 
İzomerlərdən 

  -  izomer-  lindanın  tərkibində  99-100%  heksaxlor-
sikloheksan  olub,  bitki  zərərvericilərinə  qarşı  güclü  preparat  kimi 
tətbiq edilir. 
Bu qamma – izomer, kristallik maddə olub, 112,8
0
C-də əriyir, suda 
həll  olmur  və  xoşagəlməz  iyə  malikdir.  Bu  insektisid  həm  «kontakt» 
həm də bağırsaq vasitəsilə təsirə malikdir. Toxumların kimyəvi üsulla 
təmizlənməsində  istifadə  olunan  HXSH,  tərkibinə  əlavə  edilmiş 
kimyəvi  birləmələrə  görə  müxtəlif  adlarda  buraxılır:  Heksaqamma  - 

 
HXSH  və    heksoxlorbenzol  qarışığı;  merkuran  - 

  HXSH  və 
etilcivəxlorid qarışığı, fentiuram - 

 HXSH və mistrixlorfenolyat qarı-
şığı. 
Heksaxlorsikloheksan  insektisid  xassəsindən  başqa,  bitkilərin 
inkişafını sürətləndirən keyfiyyətə də malikdir. 
Bioloji  obyektlərdə  HXSH  təyin  etmək  üçün  altı  atom  xlor  metal 
natrium  vasitəsilə  çıxarılır  və  yerdə  qalan  məhlul  güclü  qələvi 
məhlulda metiletilketonla bənövşəyi qırmızı rəng verir. 
Heksaxlorsikloheksanın  toksiki  təsiri  müxtəlif  olub  dozasından  və 
obyektdən  asılıdır.  Gəmiricilər  üçün  LD
50
 

  izomer  üçün  200  mq/kq 
təşkil  edir.  Bütün  istiqanlı  heyvanlar  və  o  cümlədən  insanlar  üçün 
təhlükəli  zəhərdir.  Zəhərlənmənin  əlaməti  baş  ağrısı  ilə  başlayır,  sinir 
sistemini  iflic  vəziyətə  salaraq  ölümlə  nəticələnir.  İnsanlar  üçün 
öldürücü doza müəyyən edilməmişdir. 
 
KARBAMĠN TURġUSUNUN TÖRƏMƏLƏRĠ 
 
Geniş  istifadə  olunan  pestisidlərdən  biridə  sevin  olub  karbamin 
turşusundan – HO - C- NH
2
 alınır. O, 

 - naftolla  
||
O
 
metilkarbamin turşusundan alınır 
 
 
 
 
О
 
Ъ 
О
 
Н
 
Щ 
ЪЩ
3
 

---