3
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
Əlyazması hüququnda
Qasımova Aysel Fərmayıl qızının
“Əmək kollektivlərində psixoloji mühit və onun əməyin səmərəliliyinə
təsiri ” mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İxtisasın şifri və adı: - 060404 - İqtisadiyyat
İxtisaslaşmanın adı: “Əməyin iqtisadiyyatı”
Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri:
Prof.T.Ə.Quliyev dos.E.C.Əzizova
Kafedra müdiri:
Prof.T.Ə.Quliyev
BAKI - 2016
4
MÜNDƏRICAT
Səh.
GİRİŞ______________________________________________________səh 3
FƏSİL 1. ƏMƏK KOLLEKTİVLƏRİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ SİSTEMİNDƏ
SOSİAL-PSİXOLOJİ METODLARININ TƏTBİQİ
1.1. Əmək kollektivlərinin idarə edilməsində tətbiq edilən sosial-psixoloji
metodların mahiyyəti əhəmiyyəti___________________________səh 7
1.2. Heyətin idarə olunmasının sosial-psixoloji vasitə və metodlar
sistemi______________________________________________səh 15
FƏSİL II. ƏMƏK KOLLEKTİVLƏRİNDƏ PSİXOLOJİ MÜHİT, ONUN
SOSİAL-PSİXOLOJİ ASPEKTLƏRİ VƏ ONA TƏSİR EDƏN AMİLLƏR
2.1. Heyətin idarə edilməsinin sosial-psixoloji cəhətlərinin tədqiqi____səh 29
2.2. Əmək kollektivlərində psixoloji mühit və ona təsir edən amillər___səh 41
2.3. Kollektivin stabilliyinin sosial-psixoloji aspektləri___________səh 49
FƏSİL III. ƏMƏK KOLLEKTİVLƏRİNDƏ ƏLVERİŞLİ-PSİXOLOJİ MÜHİTİN
FORMALAŞMASI VƏ ONUN ƏMƏYİN SƏMƏRƏLİLİYİNƏ TƏSİRİ
3.1. Kollektivə rəhbərliyin sosial-psixoloji aspekti və rəhbərlik üslubunun
optimallaşdirilmasinin əməyin səmərəliliyinə təsiri___________səh 61
3.2. İdarəetmə münasibətlərinin psixoloji mühitin formalaşmasında rolu_səh 73
3.3. Kollektivdə sosial-psixoloji münaqişələr və onların həlli yolları___səh 77
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
RESUME
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATLAR
5
GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kollektivlərdə maddi
nemətlərin və mənəvi dəyərlərin yaradılması prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsi
kimi heyətin idarə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhz rəhbər işçi
vəzifəsini yüksək səriştəlik, bilikli, enerjili və özünün rəhbərlik qabiliyyətinin
bacarığını daim təkmilləşdirərək idarəetmə funksiyasının həyata keçirməlidir.
Vəzifəli şəxs idarəetmənin bütün həlqələrində və səviyyələrində milyonlarla
işçilərin fəaliyyətini təşkil edir, istiqamətləndirir, tənzimləyir, stimullaşdırır.
İdarəetmədə onlarla yanaşı, birlikdə düşüncəli və fəal fəhlələr və qulluqçular
iştirak edirlər.
Heyəti idarəetmənin üslub və metodları, onların təkmilləşdirilməsi müasir dövr
üçün daha səciyyəvi və xarakterikdir. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatı, onun
prinsipləri və tələbləri kollektivin fəaliyyətinin səmərəli təşkil edilməsini tələb
edir. Bununla yanaşı, elmi-texniki tərəqqi də işçiləri yaradıcılığa təhrik edir. Bütün
bunlar işçilərin gərgin işləməmək vərdişləri ilə, vaxtı qiymətləndirməyi
bacarmamaqla bir yerə sığışmır. Odur ki, müasir dövr ideya və psixoloji keyfiyyət
kompleksini tələb edir. Bura daxildir: şüurlu münasibət, düşüncəli olmaq, yüksək
iş qabiliyyətinə malik olmaq, əməksevərlik, təşəbbüskarlıq, yüksək intellektlilik,
yeniliyə meyllilik və s.
Kollektivin fəaliyyətinin müvəffəqiyyəti üçün heyətin idarə edilməsinin sosial-
psixoloji aspektləri həlledici əhəmiyyətə malikdir. Burada qeyri-maddi dəyərlər,
yəni kollektivin birliyi, intizamlılıq, işgüzarlıq, yeniliyə meylilik, sağlam psixoloji
mühit, xoş əhval-ruhiyyə daha təsirlidir. Əməyin nəticələrində maraqlı olmaq,
idarə edən və idarə olunanlar arasında qarşılıqlı sağlam münasibətin olması
istehsalın nəticələrinə bilavasitə təsir edir.
Yeni istehsal münasibətləri şəraitində idarəetmənin forma və metodları
içərisində sosial-psixoloji aspekt daha çox diqqəti cəlb edir. Insanların maddi
tələbatlarının ödənilməsi ilə bərabər, mənəvi sahəyə də meyl etmələri
güclənmişdir. Onların psixoloji komforta – işdə öz vəziyyətləri ilə
kifayətlənmələri, işçilərlə, xüsusilə də rəhbərlərlə qarşılıqlı münasibətin
6
yaxşılaşdırılmasına meyl etmələri artır. Psixoloji komfortun yaradılması bilavasitə
əməyə münasibətə təsir edir. Odur ki, rəhbər işçi dərin bilikli, həssas, sosial-
psixoloji sahədə zəngin bilik və təcrübəyə yiyələnməlidir. Rəhbər işçinin sosial-
psixoloji cəhətdən nəzəri biliklərə yiyələnməsi, işçilərə səmərəli rəhbərlik etməyə,
hər kəsə fərdi yanaşmağa, eləcə də rəhbər işçilərlə tabeçilikdə olanlar arasında
qarşılıqlı münasibətin düzgün qurulmasına imkan verir. Bütün bu deyilənlərdən
aydın olur ki, seçilmiş mövzu günün aktual məsələlərindəndir.
Tədqiqatın predmetini heyəti idarəetmənin sosial-psixoloji aspektləri,
kollektivdə psixoloji mühit, ona təsir edən amillər, rəhbərlik üslubunun
optimallaşdırılması, sosial-psixoloji münasibətlərin yaxşılaşdırılması təşkil edir.
Tədqiqatın obyektini şirkət, birlik və sənaye müəssisələrində heyətin idarə
edilməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi təşkil edir.
Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsaslarını heyəti idarəetmə sahəsində
alimlərin elmi araşdırmaları, idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində
ölkəmizdə qanunverici orqan tərəfindən qanunlar və qanunvericilik aktları, qərar
və sərəncamları, sənaye müəssisələri haqqında əsasnamələr və digər normativ
sənədlər təşkil edir.
Tədqiqatın metodu kimi müqayisə, sistemli təhlil, məntiqi ümumiləşdirmə və
qruplaşdırma, statistik məlumatlardan və sosioloji tədqiqat üsullarından istifadə
edilmişdir. Həmçinin, dissertasiya işinin yerinə yetirilməsi prosesində müəllif
tərəfindən tədqiq edilən problem üzrə ümumi və xüsusi ədəbiyyat materiallarından
istifadə olunmuşdur.
Tədqiqatın əsas məqsədi və vəzifələri. Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin
sürətləndirilməsi və bazar iqtisadiyyatına keçilməsi fəaliyyətin bütün sferalarına öz
təsirini göstərir. Bu prosesdə idarəetmə sisteminin yenidən qurulması və sistemin
təkmilləşdirilməsi qarşıya qoyulan əsas məqsədlərdən biridir. Məhz yeni iqtisadi
münasibətlər şəraitində idarəetmə sisteminə də yeni tələblər səviyyəsində
yanaşılmalıdır.
- Hazırki dövrdə idarəetmənin yeni tələblər əsasında təşkil edilməsi, idarəetmə
funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün onun materiallarının öyrənilməsi və