55
Qazma düşərgəsindən tapılmış daş məmulatı çaxmaq və dəvəgözü daşlarından
hazırlanmışdır. Əmək alətləri əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclulardan ibarətdir.
Alətlər itiləyici dişəklə dişəklənmişlər. Daş məmulatı içərisində istehsal tullantılarının
qeydə alınması göstərir ki, qədim insanlar əmək alətlərinin bir qismini düşərgədə
hazırlamışlar. Qazma mağarasında aşkar olunmuş daş alətlərin hazırlanma texnikası
və tipologiyası əsasında burada qədim insanların Mustye mədəniyyəti dövründə
yaşadıqlarını söyləmək mümkün olmuşdur.
Qazma düşərgəsindən çoxlu sümük məmulatının tapılması göstərir ki, Mustye
mədəniyyəti dövründə Qazma sakinlərinin həyatında ovçuluq xüsusi yer tutmuşdur.
Buzeyir mağarası. Mağara Lerik rayonu ərazisində Zuvand çayının sol
sahilində, Buzeyir kəndinin şərqində yerləşir. Mağara kəndin yaxınlığında olduğu
üçün ona Buzeyir adı verilmişdir. Buzeyir kəndi dağın döşündə, mağara isə Talış
dağlarının ən yüksək zirvəsində olub, dəniz səviyyəsindən 1640 metr yüksəklikdə
yerləşir.
Buzeyir mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı beş təbəqə qeydə
alınmışdır. Üst təbəqələrdən orta əsrlər və tunc dövrlərinə aid maddi mədəniyyət
qalıqları tapılmışdır. Aşağı təbəqələrdən isə daş məmulatı və ovlanmış heyvan
sümükləri aşkar olunmuşdur. Daş məmulatının əsas hissəsini qaşov tipli alətlər və
itiuclular təşkil edir.
Buzeyir qədim insan düşərgəsindən aşkar olunmuş daş məmulatının texniki və
tipoloji xüsusiyyətlərinə əsasən onların Mustye-Son Aşel dövrlərində hazırlanmasını
söyləmək olur.
Buzeyir mağarası Lənkəran zonasında paleolit dövrünə aid tapılmış ilk qədim
insan düşərgəsidir. Əgər indiyə kimi bu ərazidə insanların yaşaması 10-15 min il
bundan əvvələ aid edilirdisə, yeni tapıntı paleolit dövrü adamlarının hələ 80-90 min il
bundan əvvəl burada yaşadıqlarını göstərir.
Üst paleolit. Uzun müddət davam etmiş Mustye mədəniyyətini Azərbaycanda
35-33 min il bundan əvvəl üst "paleolit" əvəz etmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı
məlum olmuşdur ki, Azərbaycanda Üst Paleolit mədəniyyəti 35-12 minilliklər
arasında mövcud olmuşdur. Üst paleolitə keçid qədim insanların həyatında,
təsərrüfatında, həyat tərzində, ideologiyasında və əmək alətləri hazırlanmasında
mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Bu dövrdə daşdan və sümükdən daha nəcib və
universal əmək alətləri hazırlanmışdır. Artıq bu dövrdən daş və sümüklər üzərində
işlənmiş incəsənət nümunələri meydana gəlməyə başlamışdır.
Üst paleolit dövründə prizmaşəkilli nukleuslardan, yeni texniki üsullarla
qoparılmış uzunsov bıçaqşəkilli çaxmaqdaşı lövhələrindən qaşov, qaşovcuq, tiyə, biz,
ucluq və s. kimi daş alətlər hazırlanırdı. Bu alətlərin çoxu sümük və ya ağac dəstəkli
(saplaqlı) olurdu. Daş alətlərlə yanaşı, sümükdən hazırlanmış biz, bıçaq, qarmaq,
56
süngü, iynə və s. alətlərdən də istifadə olunurdu. Son paleolit dövrü adamları əsasən
mağaralarda, qazmalarda və yerüstü daxmalarda yaşayırdılar.
Üst paleolit dövrü incəsənəti xüsusilə diqqəti cəlb edir. Matriarxat dövründə
qadına sitayişlə əlaqədar rəmzi mənada çoxlu qadın təsvirləri yaradılmışdır.
Son paleolit dövründə zəngin qəbir avadanlığına malik müxtəlif dəfn adətləri
olmuşdur. Bu dövrün adamları fiziki cəhətdən müasir insan formasında (neantrop,
kromanyon və s.) olmuşlar.
Respublikamızın ərazisində Üst Paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət
nümunələri Damcılı mağarasından, Yataq yeri və Zar açıq yaşayış yerindən aşkar
olunmuşdur. Damcılı mağarasının daş məmulatı içərisində Üst Paleolit dövrünə aid
qaşovcuqlar, kəsici alətlər, bizlər və bıçaq tipli alətlər qeydə alınmışdır. Alətlərin
əksəriyyəti çaxmaq və dəvəgözü daşlarından hazırlanmışdır. Damcılı düşərgəsinin
maddi mədəniyyət nümunələri qarışıq haldadır. Ona görə də ancaq tipoloji metod
əsasında əmək alətləri tədqiq olunmuşdur.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hələlik Üst Paleolit mədəniyyəti olduqca zəif
öyrənilmişdir. Ona görə də respublikamızın ərazisində bu mədəniyyətin xarakterik
xüsusiyyətlərini geniş tədqiq etmək üçün arxeoloji material olduqca azdır.
Azərbaycanın Paleolit dövrü sakininin mənəvi aləmi haqqında. Erkən
tarixi dövrlərdə, xüsusilə ibtidai insan sürüsü mərhələsində Azərbaycan sakinlərinin
mənəvi aləmi haqqında bizim biliklərimiz çox azdır. Güman etmək olar ki, ibtidai
insan sürüsü mərhələsi qədim paleolit (çaydaşı və yaxud Olduvay mədəniyyətinə;
Azərbaycan ərazisində isə Quruçay mədəniyyətinə) və yaxud erkən (qədim) aşel
(abbevil) dövrünə təsadüf etmişdir.
Lakin həmin dövr Azərbaycan sakinlərinin məhz əmək alətlərinin nisbətən
mürəkkəb məcmusuna arxalanaraq təbiətdən fəal surətdə istifadə etmələri ilə
heyvanlardan xeyli dərəcədə fərqlənməsi şübhə doğurmur. Onlar məhv olmamaq, açıq
tipli məskənlərdə və mağaralarda həyatı davam etdirmək üçün ətraf mühitə yaxşıca
uyğunlaşmalı idilər. Şübhə yoxdur ki, onlar güclü idilər, yaxşı silahlanmışdılar və əqli
cəhətdən kifayət dərəcədə inkişaf etmişdilər.
Güman etmək olar ki, artıq erkən aşel dövründə (bu tarixi dövr güns-mindellə
və mindelin birinci yarısı ilə üst-üstə düşür, təxminən 700-400 min il bundan əvvələ
təsadüf edir) insan ilk universal əmək alətini - əl çapacağını yaratmışdır. Bu, eyni tip
əsasında və eyni üsullarla hazırlanmış ilk "standartlaşdırılmış əmək aləti" idi.
"Standartlaşdırılmış əmək aləti öz-özlüyündə qazıntı halında tapılmış
konsepsiyadır" [ Q . Ç a y l d ] , yəni mücərrədləşdirmənin heyvan üçün mümkün
olmayan yüksək səviyyəsini tələb edir, bu əmək alətini yalnız "tanıma", "təkrarlama"
və digər hərəkətlər əsasında əldə etmək mümkün deyildir.
Belə nəticə hasil olunur ki, "standartlaşdırılmış əmək aləti"ni hazırlamış fərddə
həmin alət haqqında mücərrəd təsəvvür vardı. Bu aləti hazırlayan insanın beynində