Ent davlat sharqsh

Mavzuning dolzarbligi. Til ijtimoiy hodisadir, shuning uchun jamiyatdagi har bir o‘zgarish unda o‘z aksini topadi. Jamiyatdagi bu holat, ya’ni o‘zgarishlar boshqa tillarda bo‘lgani singari fors tiliga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan.
Eron o‘zining uzoq o‘tmishi mobaynida turli xil davlatlar va millatlar bilan aloqada bo‘lgan. Bu kabi aloqalarning asosiy omili Eron xalqining boy madaniyati, geografik joylashuvi, xususan, Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashganligidir.

³ Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 85. 7
Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarni o‘rganish ancha murakkab va

o‘ta qiziqarlidir. Hozirgi fors tili lug‘at tarkibida turli tillardan kirgan o‘zlashmalar mavjud bo‘lib, turkiy o‘zlashmalar ana shu o‘zlashmalarning bir qismi hisoblanadi. Turkiy o‘zlashmalar fors tili leksikologiyasidagi dolzarb mavzularidandir, chunki ular boshqa tillardan kirgan o‘zlashmalar singari fors tili lug‘at tarkibining boyishiga xizmat qiladi.
O‘zlashmalar ustida olib boriladigan tadqiqotlar odatda arabiy va yevropa tillaridan kirgan o‘zlashmalar ustidan olib boriladi, chunki ular miqdor, tilda qo‘llanishi, semantik bo‘yoqdorligi jihatidan fors tilidagi boshqa o‘zlashmalarga nisbatan ancha ustundir. Ammo fors tili leksikasining o‘zlashma qatlamini faqat mana shu ikki turdagi o‘zlashmalar tashkil etmaydi, boshqa tillardan o‘zlashmalar ham mavjud. Ulardan biri turkiy tillardan kirgan o‘zlashmalardir va L.S. Peysikovning fikricha, ular miqdori jihatidan fors tilida uchinchi o‘rinda turadi⁴. Masalan, M. Moinning یسراف گنهرف “Farhang-e fārsi”sida 3000 ga yaqin turkiy leksik birliklar berilgan⁵. Ammo ularning miqdori o‘rtacha uch mingni tashkil etsa ham, barchasi hozirgi zamon badiiy va ilmiy adabiyotlarda, gazeta va jurnallarda, internetda nashr qilingan tekstlarda uchramaydi, ularning aksariyati iste’moldan chiqib ketgan yoki og‘zaki nutq va shevaga xos so‘zlardir. Shu boisdan mazkur magistrlik dissertatsiyamizda asosan badiiy va ilmiy adabiyotlar, gazeta va jurnallar va internet manbalarida uchratilgan turkiy o‘zlashmalar tadqiq etildi.
Yuqoridagi fikrlarni davom ettirib shuni aytish kerakki, turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning fonetik, morfologik va semantik jihatdan bir qator dolzarb masalalari mavjud:
1) hozirgi kunga kelib ham turkiy o‘zlashmalar to‘liq o‘rganilmagan va ularning ba’zilari haqiqatdan ham turkiy tillardan kirganligi xususida aniq xulosalar yo‘q;

⁴ Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка.–М.:Наука, 1975.–С. 47.
⁵ Саидова Д. Доктор М. Мўъиннинг “Фарҳанг-e форси” луғатида туркий сўзлар семантикаси // Марказий Oсиёда луғатчилик: / aнъаналар ва ҳозирги замон илмий мактаблари. – Тошкент, 2003. – Б. 79.
8
2) ularning aksari iste’moldan chiqib ketgani uchun hozirgi kunda qaysilari

ishlatilishi va ayni paytda qanday mavzularga oidligi qiziq;


3) fors tilidagi turkiy o‘zlashmalarning semantik o‘zgarishlari o‘rganilmagan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ilmiy tadqiqot ishining asosiy maqsadi
turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning holatini, fonetik moslashuvi, ularning morfologik, shuningdek, undagi ba’zi bir ma’no o‘zgarishlarini o‘rganish tadqiqotimizning asosiy maqsadi qilib belgilandi. Shu bilan birga ishning asosiy vazifalari quyidagicha belgilandi:
1) turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlar mavzusi bo‘yicha shu kungacha qilingan ilmiy ishlarni kuzatish, tahlil etish va ularni o‘zaro solishtirish;
2) turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarni manbalardan ajratish;

3) turkiy o‘zlashmalarning o‘zlashish tarixini, sabablari va omillarini o‘rganish;
3) turkiy o‘zlashmalarning fonetik tahlilini yoritib berish;

4) turkiy o‘zlashmalarni mustaqil so‘z turkumlari bo‘yicha tahlil qilish va ularning morfologik moslashuv jarayonini kuzatish;
5) turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning ma’nolarini va ulardagi semantik o‘zgarishlarini o‘rganish: a) ma’no torayishi; b) ma’no kengayishi; d) yangi ma’no kasb etishi; e) ma’no o‘zgarishisiz ko‘chishi.