Ent davlat sharqsh

I BOB. TURKIY TILDAN FORS TILIGA O‘ZLASHGAN

SO‘ZLARNING O‘ZBEKISTONDA VA UNDAN TASHQARIDA O‘RGANILISHI

1.1. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning O‘zbekistonda

o‘rganilishi

Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlar haqida ilk bor qariyb besh yarim asr avval Alisher Navoiy o‘zining “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida bayon qilgan. Navoiyning mazkur asarida ikki til - turkiy va forsiy o‘zaro qiyoslanib o‘rganilgan. Muhimi “Muhokamat ul-lug‘atayn” ikki tilni shunchaki chog‘ishtirish uchungina yozilgan emas. Unda ikki toifa tilining bir-birida qaytarilmaydigan qirralari o‘zaro chog‘ishtirilib, xos xususiyatlari ilmiy asosda yoritib berilgan¹¹.
Alisher Navoiy mazkur asarda turkiy tilning imkoniyatlari forsiynikidan kam emasligini isbotlab bergan. “Muhokamat ul-lug‘atayn” Navoiyning tilshunoslikdagi ulug‘ kashfiyotidir. Asar tilshunoslikda yangi-yangi sohalarni, tilni o‘rganishning yangi yo‘li va usullarini ochib berganligi bilan ahamiyatlidir. Navoiy ushbu asari bilan sharq tilshunosligida emas, dunyo tilshunosligida birinchi bo‘lib tipologiya sohasini, tillarni o‘zaro chog‘ishtirib o‘rganish ishini boshlab berdi. To‘g‘ri, bundan burun yaratilgan ayrim lug‘atlar, grammatik asarlarda tildagi biror hodisani ochib berish uchun, o‘rni bilan, muayyan tilga chog‘ishtirib ketilgan joylari ham bor. Lekin ular turli tillarni chog‘ishtirma o‘rganishga bag‘ishlanmagan edi. Navoiy o‘z asarida tilshunoslikdagi ana shu bo‘shliqni to‘ldirdi. U turli oilaga kiruvchi ikki til - turkiy va forsiyni o‘zaro chog‘ishtirib, tipologiyaning leksik-semantik, fonologik, morfologik aspektlarini ishlab chiqdi¹².
Bu asarda bir qator mavzular keltirilib, mana shu mavzularga oid so‘zlar fors tilida yo‘q ekanligi va bular aynan turkiy tillardan kirganligi ta’kidlanadi. Masalan shunday deyiladi:

¹¹ Содиқов Қ.П. “Муҳокамату-л-луғатайн”ни ўқиб ўрганиш. Тошкент, 2011. – Б. 5. ¹² Ko‘rsatilgan asar. –Б. 5–6.
12
Yana ot anvoidaki, to‘buchoq va arg‘umoq va yobu va totu

yo‘sunlug‘ - borini turkcha - o‘q ayturlar. Va otning yoshindag‘i ko‘prakin turkcha ayturlar. Bir qulunni “kurra” derlar, o‘zga “toy” va g‘o‘nan va do‘nan va tulan va chirg‘a va lang‘a deguncha fasihroqlari turkcha derlar va ko‘pragi buni bilmaslar.
Va otning iyarin agarchi “zin” derlar ammo ko‘prak ajzosin, misli “jibilgir” va “hano” va “to‘qim” va “jorlig‘” va “ularchoq” va “g‘anjug‘a” va “jilbo‘r” va “qushqun” va “qantar” va “tufak” va “to‘qa” yo‘sunluq ko‘pin turkcha ayturlar. Va qamchini agar “toziyona” derlar, ammo “buldurgasin” va “chubchurnasin” turkcha ayturlar.
Va “jiba” va “javshan” va “ko‘ha” va “qolg‘anduruq” va “qorbichi” va “kechim” va “oha” yo‘sunlug‘ urush asbobin ham turk bila ayturlar.
Va ma’hudiy albisadan misli “dastur” va “qalpoq” va “navruziy” va “to‘ppi” va “shirdog‘“ va “dakla” va “yalak” va “yog‘lig‘“ va “terlik” va “qur” yo‘sunlug‘ nimalarni borisin turk tili bila ayturlar.
Yeguliklardin agarchi qo‘y muchalaridan ba’zig‘a ot qoyupturlar, ammo “orqa”ni va oshug‘lug‘ ilik”ni va yon “so‘ngak”ni va “qoburg‘a”ni va “ilik”ni va “o‘rta ilik” va “bo‘g‘uzlag‘u”ni turkcha ayturlar. Va yana ba’zi yemaklardan “qaymog‘“ va “qatlama” va “bulamog‘“ va urkamochni ham turkcha ayturlar. Va qimizni va suzmani va kumoch va tolg‘onni ham turkcha ayturlar. Va bu nav juz’iyotqa mashg‘ulluq qilsa bag‘oyat ko‘p topilur¹³.
Va kelduk qushqaki, anda muqarrar va mashhur ilbosun o‘rdakdur. Va sort el ilbosunni xud bilmas. Dag‘i turk o‘rdakning erkagin “so‘na” va tishisin “bo‘rchin” der. Va sort bunga ham ot qo‘ymaydur. Va nar va moda ikkalasin “morg‘obi” der. Va o‘rdakning anvoi bilur qushchilar qoshida, masalan, jo‘rka va erka, suqtur va olmabosh va choqirqanot va temirqanot va adaldag‘a va alapuka va bog‘chol va bu yo‘sunlug‘ yetmish nav’ bo‘lurkim, sort borisin murg‘obi o‘q der. Va agar bir-biridin mutamoyiz qilsa, turkcha ot bila-o‘q aytur. Va qimizni va suzmani va

¹³ www.ziyonet.com /index.php
13
kumoch va tolg‘onni ham turkcha ayturlar. Va bu nav’ juz’iyotqa mashg‘ulluq qilsa bag‘oyat ko‘p topilur”¹⁴.
Hozirgi fors tilida “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida berilgan ko‘plab so‘zlar iste’moldan chiqib ketgan, chunki oradagi vaqt katta, bu esa tabiiy hol, albatta. Ammo ba’zi so‘zlar borki, ular fors tili lug‘at tarkibidan muqim joy olgan, haligacha iste’molda va ularni turli xil manbalarda uchratishimiz mumkin. Masalan, کدرا ordak ‘o‘rdak’ so‘zi ana shunday so‘zlardan:
.¹⁵دنا هدش يقلتريذپ بیسآ زین هنوگ ١١و ضارقنا ضرعم رد دیفس رس ک درا مان هب هنوگ کي نینچمه Hamčenin yek gune be nām-e ordak-e sar-sefid dar ma’raz-e enγerāz va