Ent davlat sharqsh

1.2. Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning chet elda o‘rganilishi

Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlar mavzusiga oid ishlar orasida L.S. Peysikovning “Лексикология современного персидского языка”²¹ kitobidagi turkiy o‘zlashmalarga bag‘ishlangan qismi alohida o‘ringa ega. Mazkur ilmiy asar aslida fors tili leksikologiyasiga bag‘ishlangan. Unda asosan fors tili leksikologiyasiga oid muammolar va uning o‘ziga xos tomonlari yoritilgan. Birinchi bo‘lim hozirgi fors leksikasining etimologik aspektlariga bag‘ishlangan va unda fors tili lug‘at tarkibining asosiy boyish yo‘llari, fors tilining boshqa tillar bilan o‘tmishda va hozirgi zamondagi aloqalari, shuningdek, o‘zlashmalar va ularning fors tiliga kirib kelishi haqida ma’lumot berilgan. Muallif o‘zining mazkur ilmiy asarida fors tilining boshqa tillar bilan aloqalari juda chuqur ekanligini ta’kidlaydi: “Fors tilining qo‘shni va qo‘shni bo‘lmagan, qardosh va qardosh bo‘lmagan tillar bilan yigirma besh asrlik lisoniy aloqalari hozirgi fors tili lug‘at tarkibida o‘zining chuqur izini qoldirgan”²². Hozirgi kunda fors tilidagi o‘zlashmalar yuzasidan olib borilayotgan ko‘plab tadqiqotlar uchun muhim adabiyotlardan biri bo‘lgan mazkur asarda hozirgi fors tili lug‘at tarkibidagi chet tillardan o‘zlashmalar haqida ham muxtasar, ammo muhim ma’lumotlar berilgan.

²⁰ Quronbekov A. Fors tili leksikologiyasi. – Toshkent, 2009. – Б. 53.
²¹ Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. – М.: Наука, 1975. ²² Ko‘rsatilgan asar. – B. 30.
16
L.S Peysikov o‘zining mazkur kitobida turkiy o‘zlashmalarni “Turkiy-mog‘ul

o‘zlashmalar” sarlavhasi ostida o‘rgangan. U ham o‘zlashmalar avvalo ikki xalqning o‘zaro aloqalari mevasi ekanligini ta’kidlaydi. Shuningdek, mo‘g‘ul tilidan kirgan o‘zlashmalarga ham to‘xtalib, ularni turkiy so‘zlardan ajratib olish mushkulligini qayd etadi. Turkiy o‘zlashmalar orasida yuzlab so‘zlar iqtisodiy, madaniy, ma’muriy, maishiy va turli sohalarga taalluqli so‘zlarni tashkil etadi. Ayniqsa ko‘plab so‘zlar harbiy sohaga, maishiy, savdo-sotiq, ovchilik, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, qo‘l sa’noati va boshqa sohalarga aloqador so‘zlar. Alohida o‘zlashmalar Eronda hukmronlik qilgan turkiy sulolalar (Safaviylar, Qojorlar va bosh.)ning saroy hayotiga oid so‘zlar deb ta’kidlaydi²³.
Shuningdek, turkiy o‘zlashmalarning fors tili so‘z yasalishidagi ishtiroki haqida ham to‘xtalib o‘tgan. Turkiy leksik birliklar fors tilidagi boshqa leksik birliklar bilan birga yangi so‘zlar yasalishida bemalol qatnasha oladi. Masalan, ندیپاق γāpidan ‘tishlamoq’, ‘qopmoq’ fe’li struktur jihatdan otdan fe’l yasalish yo‘li bilan yasalgan va unda turkiy leksik birlik γāp qatnashgan. Bu kabi bir nechta fe’llarni hozirgi fors tili lug‘at tarkibida uchratishimiz mumkin: ندیچوك kučidan ‘ko‘chmoq’, ن دیپاچ čāpidan ‘o‘g‘irlamoq’. Bundan tashqari boshqa so‘z turkumlariga oid leksemalar yasalishidagi ishtirok haqida ham to‘xtalib o‘tgan: هناخپوت tupxāne ‘artilleriya’, ىزاسمگد dogmesāzi ‘tugmasozlik’, رادولج jelovdār ‘avangard’ va boshqa so‘zlar. Turkiy o‘zlashmalarning so‘z yasalishida, aynan qo‘shma fe’llar yasalishidagi ishtiroki ko‘proq ekanligini ta’kidlaydi. Ma’lumki, fors tilida ot yoki boshqa so‘z turkumlari va ko‘makchi fe’llarning birikuvi bilan yasalgan fe’llar qo‘shma fe’llar deyiladi. Qo‘shma fe‘llar ikki qismdan ot va fe’l qismdan tashkil topganini inobatga olsak, bu turdagi fe’llarda ham turli o‘zlashmalar, xususan, turkiy o‘zlashmalar ham ishtirok etishi mumkin. Hozirgi fors tili fe’llarining struktur turlari orasida keng tarqalgani va rivojlangani qo‘shma fe’llardir²⁴. Shuning uchun ham turkiy o‘zlashmalarni sodda fe’llarga nisbatan qo‘shma fe’llarda ko‘proq uchratamiz. Bunda hozirgi fors tili lug‘at

²³ Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. – М.: Наука, 1975. – С. 47.
²⁴ Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. – М.: Издательская фирма “Восточная литература” РАН, 2001. – С. 216.
17
tarkibidan o‘rin olgan ot, sifat, ravish va boshqa so‘z turkumlariga oid turkiy

so‘zlar yordamchi fe’llar bilan birikib qo‘shma fe’llar yasaydi. Olim bunday qo‘shma fe’llarga quyidagilarni misol tariqasida beradi: ندرك چوك kuč kardan ‘ko‘chmoq’, ندرك كزب bazak kardan ‘bezamoq’, ندرك قپت topoγ kardan ‘tepkilamoq’.
Turkiy tillardan nafaqat so‘zlar balki, boshqa leksik birliklar – so‘z yasovchi qo‘shimchalar ham o‘zlashgan. L.S. Peysikov bu borada ham to‘xtalib o‘tib, bir nechta affiks va yarimaffikslar haqida ma’lumot beradi²⁵. Masalan, ىچ–či suffiksi haqida fikr yuritar ekan, bu suffiks forsiy va boshqa tillardan kirgan o‘zlashmalarga qo‘shilib kasb-hunar ma’nosini anglatuvchi leksemalar yasashini qayd etadi, shuningdek, boshqa qo‘shimchalar haqida ham ma’lumot beradi:
شات –tāš suffiksi. Bu qo‘shimcha arxaik so‘z yasovchi qo‘shimchalar qatoriga kirib, fors tilida undan ba’zi bir so‘zlar yasalgan. Masalan, شات هجاوخ hājetāš ‘janob’, شاتلیخ xeyltāš ‘hammaslak’, شاترومیت teymurtāš ‘Temurtosh’(ism).
ولا –ulu (هلا–ule, ول–lu) suffiksi. Bu suffiks erkalash va kichraytirish ma’nosidagi so‘zlarni, shuningdek, antroponim va toponimlar yasaydi. Masalan, هلوگنز zangule ‘qo‘ng‘iroqcha’, هلوكشم maškule ‘kichkina mesh’, ولوچوك kučulu ‘mitti’, ‘jajji bola’, ولوزق γozulu ‘kichkina qo‘zi’, ولردبا abdarlu ‘Abdarlu’(joy nomi).
Bundan tashqari ىشاب –bāši va ىگب –begi yarimaffikslari haqida ham ma’lumot berilgan. Xususan, ىشاب –bāši nafaqat turkiy so‘zlar tarkibida, balki boshqa forsiy va arabiy so‘zlarga ham qo‘shilib ‘rahbar’, ‘boshliq’ degan ma’nolarni anglatuvchi so‘zlarni yasaydi. ىشابزوي yuzbāši ‘yuzboshi’, ىشابنابغاب bāγbānbāši ‘bog‘bonboshi’, ىشابلامح hammālbāši ‘hammolboshi’. ىگب –begi turkiy yarimaffiksi ham so‘zlarga qo‘shilib ‘boshliq’ ma’nosini anglatuvchi yangi so‘zlarni yasaydi, masalan, ىگبداد dādbegi ‘sudya’, ىگبعلق γal’abegi ‘qal’a rahbari’, ىگبايرد daryābegi ‘Daryobegi’

²⁵ Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. – М.: Наука, 1975. – С. 50.

18
(ism). Yu. A. Rubinchik esa yuqoridagilardan tashqari خلا -lāx qo‘shimchasini ham turkiy suffiks sifatida qayd etadi²⁶.
L.S Peysikovning “Лексикология современного персидского языка” asarining turkiy o‘zlashmalarga bag‘ishlangan qismi haqidagi fikrlarimizga yakun yasab shuni aytish lozimki, bu mavzu qisqagina yoritilgan bo‘lsa ham, ko‘plab muhim ma’lumotlar berilgan. Bu kitob ko‘plab eronshunoslar uchun muhim adabiyotlardan biri bo‘lib kelmoqda.
Chet elda bu mavzu bo‘yicha qilingan ilmiy ishlardan biri ozarbayjonlik tilshunos olim Durdona Rahimlining “ىسراف نابز رد یکرت یاه هاژاو .” nomli kitobidir. Bu kitob 2002 yili doktor Yunus Vahdati tomonidan fors tiliga tarjima qilinib, Tabrizda chop etilgan.
Muallif so‘zini Ozarbayjonlik olim H. Zarinezoda birinchi bo‘lib bu mavzuga qo‘l urgan degan fikr bilan boshlaydi. Shuningdek, u Zarinezodaning ishi²⁷ faqatgina Safaviylar davridagi turkiy o‘zlashmalar ustidan tadqiq etilgan, hozirgi fors tilida esa bunday so‘zlar ko‘proq ekanligini aytadi. U mazkur fikrini Zarinezodaning quyidagi gapiga murojaat qilib tasdiqlashga harakat qiladi: “U (Zarinezoda) yozadi: Biz faqat Safaviylar davridagi fors tilidagi turkiy o‘zlashmalarni tadqiq etdik. Hozirda bunday so‘zlarning miqdori u davrga nisbatan ko‘proqdir”²⁸. D. Rahimli hozirgi fors tili deganda ko‘proq og‘zaki tilni nazarda tutadi. U og‘zaki tilni Tehronda shakllangan, keyinchalik butun Eronda tarqalgani va hozirda adabiy til bilan farqlanishini ta‘kidlaydi. Aynan mana shu masala uni bu ishga qo‘l urishiga sabab bo‘lganini aytib o‘tadi.
U forsiy va turkiyzabon xalqlarning aloqalari haqida fikr yuritar ekan, bu aloqalar uzoq o‘tmishga ega ekanligini, geografik, tarixiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, adabiy va diniy sharoitlar bu ikki zabon xalqlarini yonma–yon qilib qo‘yganligini va bu aloqalarning boshlanishi Doro hukmronligiga borib taqalalishini yozadi. Sosoniylar davrida ham turkiy va eroniy xalqlarning o‘zaro

²⁶ Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. – М.: Издательская фирма “Восточная литература” РАН, 2001. – С. 142.
²⁷ Заринезад Г. Азербайджанские слова в персидском языке (в период Сефевидов): Дисс. …канд. филол. наук. – Бaку, 1955.
²⁸ .١.ص.١٨٣١ ٬رتخا رشن:زيربت–.نلاه ىتدحو سونوي مجرتم .ىسراف نابز رد یکرت یاه هاژاو .یلمیحر هنادرد 19
aloqalari bo‘lgan deb ta’kidlaydi. U o‘z fikrini M. Qoshg‘ariy va Abu Rayhon

Beruniy, H. Zarinezodaning ma’lumotlariga asoslanib izohlashga harakat qiladi.


D. Rahimli turkiy o‘zlashmalarning fors tiliga kirib kelishida Erondagi turkiylarning roli katta deb hisoblaydi va shunday yozadi: “Agar mazkur omillarga Eronda istiqomat qiladigan taxminan 30 millionlik turkiylarning sonini ham qo‘shsak, ikki forsiy va turkiy zabon xalqlar o‘rtasidagi aloqalarning ildizlari juda qadimiyligi oshkor bo‘ladi”²⁹. Ularning Eronga kelib qolishi borasida Ozarbayjonlik tilshunos olim T. Hojiyevning fikrlariga tayanadi. Xullas, D. Rahimli o‘z tadqiqotini boshlanishida yuritgan fikrlari asosan bu mavzuga oid va unga aloqador bo‘lgan manbalarga va olimlarning fikrlariga tayanganiga guvoh bo‘lamiz.
Bu ilmiy ish boshqa tadqiqotlardan shunisi bilan ajralib turadiki, unda asosan og‘zaki til va turli shevalarda uchraydigan turkiy o‘zlashmalar o‘rganilgan. Muallif jami 200 dan ortiq turkiy leksik birliklarini o‘rgangan va ularning ba’zilari adabiy tilda mavjud emas. Bu borada u shunday yozadi: “Biz og‘zaki fors tilida turkiy tillardan kirgan ba’zi so‘zlarni uchratishimiz mumkinki, ularni hech qachon adabiy fors tilida uchratib bo‘lmaydi va albatta, bular orasida sanalgan so‘zlar boshqa tillardan kam emas, shu jumladan, ‘kiyim’ va ‘qo‘lda tikilgan etakli ayollar libosi’ ma’nosidagi همﮑس sokme, ‘qand’ ma’nosidagi هملاس sālme va ‘tepki’ ma’nosidagi هپت tepe, ‘fitna’, ‘hiyla’ ma’nosidagi جنلآ ālenj va shu kabi so‘zlarni adabiy tilda uchratib bo‘lmaydi”³⁰. D. Rahimli yuqorida berilgan va boshqa shu kabi bir qancha so‘zlar fe’llardan yasalganligini ta’kidlaydi.