Ent davlat sharqsh

sökmek → [sokme] همﮑس salmaq → [sālme] هملاس tepmek → [tepe] هپت
Birinchi bo‘limda turkiy sodda so‘zlar tahlil etilsa, ikkinchi bo‘limda yasama o‘zlashmalar yoritilgan. Birinchi bo‘limda turkiy til grammatikasi nuqtai nazaridan sodda so‘z shaklidagi o‘zlashmalar tahlil etilganligi va ma’nolari yoritilganligini

²⁹ .٥.ص.١٨٣١ ٬رتخا رشن:زيربت–.نلاه ىتدحو سونوي مجرتم .ىسراف نابز رد یکرت یاه هاژاو .یلمیحر هنادرد ³⁰ Ko‘rsatilgan asar –B. 9.
20
guvohi bo‘lamiz. Ikkinchi bo‘limda esa turkiy o‘zlashmalar struktur jihatdan tahlil

qilingan. U bu bo‘limda turkiy tillarning o‘zida turli xil affikslar yordamida yasalgan fors tilidagi turkiy so‘zlarni o‘rgangan. Ularni quyidagi turlarga taqsimlab chiqadi:
1) ه– (-e) qo‘shimchasi bilan tugagan fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar: همساب bāsme ‘nashr’, ‘matoga rasm tushirish’, همغب boγme ‘sharf’, هملد dolme ‘do‘lma’, همیق γiyme ‘qiyma’, هملشيد dišlame ‘dishlama’ (qand bo‘lagi), هملاس sālme ‘shirin choy’.
2) ق–, کا–, قآ– (–γ, –ak, –āγ) suffikslari bilan tugagan fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar. Uning fikricha fors tilidagi eng ko‘p turkiy so‘zlar aynan mana shu shakldagi so‘zlar ekan: “Fors tilidagi ko‘plab turkiy so‘zlar mana shu suffiks bilan yasalgani tasodif emas. Turkiy tildan fors tiliga kirgan mana shu shakldagi so‘zlarning aksari fe’l negizi va shu kabi suffikslardan tashkil topgan”³¹. U quyidagi so‘zlarni misol tariqasida keltiradi. کريد dirak ‘tirgak’, قاچاق γāčāγ ‘kontrabanda’, قارس sorāγ ‘belgi’, ‘nishon’, قارطا otrāγ ‘to‘xtash’, ‘dam olish’, غاري yarāγ ‘qurol–yarog‘’, قلق γeleγ ‘xulq-atvor’, ‘qiliq’, قشاق γāšoγ ‘qoshiq’.
3) وا– va یا– (–u va –i) suffikslari bilan tugagan fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar. Muallif bunga یتاق γāti so‘zini misol qilib beradi. Shu o‘rinda mazkur so‘z haqida fikr yuritadigan bo‘lsak, bu leksema fors tilida yakka holda ishlatilmaydi, odatda ko‘makchi fe’llar bilan birgalikda qo‘shma fe’llar yasaydi, masalan: ندش یتاق γāti šodan ‘aralashmoq’, ندرك یتاق γāti kardan ‘aralashtirmoq’. Shuningdek, bu so‘z hozirgi fors tilida یتاپ pāti so‘zi bilan birgalikda يتاپ یتاق γātipāti yoki يتاو یتاق γātivāti shaklida keladi va ‘betartib’ ma’nosini anglatadi.
4) ريا– va روا– (–ir va –ur) suffikslari bilan tugagan fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar. Bu turdagi so‘zlarga رسق γeser ‘qisir’,رطاق γāter ‘xachir’, روقي yaγur ‘to‘la’, ‘semiz’ kabilar misol tariqasida beriladi.

³¹ Ko‘rsatilgan asar – B. 54.
21
5) رآ– va را– (–ār va –ar) suffikslari bilan tugagan fors tilidagi turkiy

o‘zlashmalar. Bu turdagi so‘zlarga راپاچ čāpār ‘chopar’, رلاس sālār ‘rahbar’, راچآ āčār ‘kalit’ kabilar misol tariqasida beriladi.
6) وچ– va یچ– (–ču va –či) suffikslari bilan tugagan fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar. Bu turdagi so‘zlarga quyidagilar namuna sifatida berilgan. یچیق γeyči ‘qaychi’, يچمق γamči ‘qamchi’, یچليا ilči ‘elchi’, یچقياق γāyeγči ‘qayiqchi’, یچقاچاق γāčāγči ‘kontrabandachi’, یچﮑیشک kešikči ‘navbatchi’.
Avval aytib o‘tganimizdek, D. Rahimlining “ىسراف نابز رد یکرت یاه هاژاو .” asarida 200 dan ortiq fors tilidagi turkiy lug‘at birliklari o‘rganilgan va tadqiqotning o‘zidan avvalgi va keyingi ushbu mavzu bo‘yicha qilingan ishlardan farqli tomonlari bor.
Birinchidan D. Rahimlining mazkur ilmiy ishida asosan og‘zaki fors tilidagi turkiy leksik birliklar yoritilgan va muallif buni kirish qismida ta’kidlab o‘tgan. Agar Yu.A. Rubinchik tahriri ostidagi ikki tomlik “Персидско-русский словарь” ikki tillik lug‘atida berilgan turkiy so‘zlarga e’tibor qaratsak, bir qancha og‘zaki tilga oid turkiy so‘zlar borki, ular lug‘at mualliflari tomonidan “разговорные слова” (og‘zaki nutqqa oid so‘zlar) deb berilgan. Masalan: يچارق γarāči ‘lo‘li’,رسق γeser ‘qisir’, قلق γeleγ ‘xulq-atvor’, ‘sifat’, ندرك هلب هلا elebele kardan ‘maqtanish’³².
Ikkinchidan mazkur asarda ma’lum bir fors tili shevalariga oid turkiy leksik birliklarga ham to‘xtalib o‘tilganki, ularning aksari manbalarda uchramaydi. Masalan, هملاچ čālme ‘cholma’(kasallik turi), هپژك kožpe ‘qo‘zi’ so‘zlari Kozerun va Shiroz lahjalariga, يچخ xeči ‘echki’ so‘zi Birjand lahjasiga, ورد derou ‘chuqur’, ولد delou ‘devona’ so‘zlari Karenqon lahjasiga, زوغلج jelγuz ‘ahmoq’ Behdinon lahjasiga, ورا errou ‘ari’ Luriston lahjasiga, لقت toγli ‘qo‘zi’ so‘zi Oshtiyon lahjasiga oid so‘zlar ekanligi qayd etilgan.
Uchinchidan bu asarda berilgan barcha turkiy o‘zlashmalarning kelib chiqishini yoritib berishga harakat qilingan. Ko‘pgina forsiy lug‘atlarda, masalan, A.A Dehxodoning ادخهد همانتغل.“Loγatnāme–ye Dehxodā”, M. Moinning “Farhang-

³² Bu haqida qarang: Персидско-русский словарь. В 2-х томах / под ред. Ю.А. Рубинчикa. – М.: Издательская “Русский язык”, 1983.
22
e fārsi” va H. Amidning “Farhang-e fārsi-ye Amid” izohli lug‘atlarida turkiy

so‘zlar qatorida berilmagan غارس sorāγ so‘zi aslida turkiy ekanligi va uni ‘so‘ramoq’ fe’lidan yasalganligini ta’kidlaydi³³.
Mazkur turkiy o‘zlashmalarga bag‘ishlangan asarni kuzatar ekanmiz, ba’zi bir bahsli joylari ham yo‘q emas. Masalan, u hozirgi fors tilida ‘bog‘’, ‘park’ ma’nosini anglatuvchi غاب bāγ so‘zi bilan ‘bog‘lam’ ma’nosidagi غاب bāγ so‘zi aslida bitta ekanligini, ular ‘bog‘lamoq’ fe’lidan kelib chiqqanligini ta’kidlaydi. Ammo mazkur ikkala غاب omonim so‘zlar va lug‘atlarda ham alohida-alohida beriladi. Misol uchun, A.A. Dehxodo lug‘atida bu ikkala so‘z alohida berilgan, biri turkiy tillardan kirgan غاب ‘bog‘lam’ ma’nosida, ikkinchisi esa غاب ‘bog‘’, ‘guliston’ ma’nosida ekanligini va bu so‘z so‘g‘d va pahlaviy tillariga borib taqalishi qayd etilgan³⁴. “Этимологический словарь иранскиx языков” da esa ‘bog‘’ ma’nosidagi غاب so‘zini umumoriy tillardagi bhaga so‘ziga borib taqalishini, so‘g‘dcha moniy va xristian matnlarda esa β’γ [bāγ] shaklida uchrashi ta’kidlab o‘tilgan³⁵. Aksincha turkiy tillarning o‘ziga bu so‘z fors tilidan o‘zlashganligi turkiy tillarning ba’zi bir izohli lug‘atlarida qayd etilgan (masalan, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”³⁶ va “Türkçe sözlük”³⁷). Mazkur dalillarga suyanib shuni aytishimiz mumkinki, ‘bog‘’, ‘park’ ma’nosidagi غاب so‘zi turkiy so‘zlardan emas.
Eronda ham bu mavzu to‘liq o‘rganilmagan. Turkiy o‘zlashmalar haqida ko‘proq leksikografik asarlarda qisman ma’lumotlar berilganiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, M. Moinning “Farhang-e fārsi”, A. Dehxodoning ادخهد همانتغل “Lug‘atnāme–ye Dehxodā”, Hasan Amidning “Farhang-e fārsi-ye Amid” kabi fors izohli lug‘atlarida fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar ajratib ko‘rsatilgan, qisman ularning etimologiyasi haqida ma’lumotlar berilgan, fors va turkiy tillardagi ma’nolari yoritilib berilgan. Ba’zi eronshunoslar turkiy o‘zlashmalar mavzusida ilmiy ish olib borishsa, birinchi bo‘lib mana shu manbalarga murojaat qiladilar.

³³ .٣١.ص.١٨٣١ ٬رتخا رشن:زيربت–.نلاه ىتدحو سونوي مجرتم .ىسراف نابز رد یکرت یاه هاژاو .یلمیحر هنادرد ³⁴ .٨١٣.ص .١٨١٣٬ نارهت –.ادخهد همانتغل .ادخهد ربکا یلع
³⁵ Расторгуева В.C., Эдельман Д.И. Этимологический словарь иранскиx языков.– M.: Издательская фирма “Восточная литература” РАН, 2003. T.2. – C. 52.
³⁶ Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. T.1. – Б. 349–350. ³⁷ Türkçe sözlük. Sekızıncı baskı, – Ankara, 1998. –S. 433.
23
Masalan, D. Saidovaning “Doktor M. Moinning “Farhang-e fārsi” lug‘atida turkiy so‘zlar semantikasi” maqolasida³⁸ M. Moinning lug‘atidan foydalanganini guvohi bo‘lamiz. D.Rahimli esa o‘z asarida “Farhang-e fārsi-ye Amid” lug‘atiga murojaat qilgan. Fors tili izohli lug‘atlarida turkiy leksik birliklarni berish ancha oldinroq fors lug‘atshunosligiga kirgan. Ko‘plab tarixiy lug‘atlarda turkiy leksik birliklar haqida ma’lumot berilgan. Ana shunday leksikografik manbalardan biri Muhammad G‘iyosiddinning “G‘iyos-ul-lug‘at” asari o‘z davrining mashhur asari bo‘lib, garchi Hindistonda fors tilida yaratilgan bo‘lsa-da, unda arab, fors, hind va yunon so‘zlari bilan bir qatorda ijtimoiy hayotning barcha sohalariga tegishli bo‘lgan ko‘plab turkiy so‘zlar ham mavjud (ular 1000 ga yaqin)³⁹.
Eronda turkiy o‘zlashmalar mavzusi bo‘yicha qilingan ishlardan biri bu Muhammad Sodiq Noyibiyning ىسراپ نابز رد ىكرت ناگژاو Vājegān-e torki dar zabān-e pārsi (“Pors tilidagi turkiy o‘zlashmalar”) kitobidir. Bu kitob 2001-yili Tehronda nashrdan chiqqan. Mazkur kitobda 1000 dan ortiq fors tilidagi turkiy leksik birliklar o‘rganilgan. يبئان قداص دمحم سدنهم رثا ىسراپ نابز رد ىكرت ناگژاو باتك هب ىهاگن negāhi be ketāb-e vājegāne torki dar zabon-e pārsi asar-e mohandes Muhammad Sodeq Noyebi (“Muhammad Sodiq Noyibiyning “Pors tilidagi turkiy o‘zlashmalar” kitobiga bir nazar”) nomli internetda nashr etilgan maqolada⁴⁰ yozilishicha, mazkur kitob 27 ta ishonchli manbalar asosida yozilgan. Bu manbalarni o‘rganishning o‘ziga bir yil ketgan, kitobning o‘zi esa besh yil mobaynida yozib bitkazilgan.
M. Noyibiy fors tiliga turkiy o‘zlashmalar asosan 2 ta kanal orqali kirib kelgan deb ta’kidlaydi:
1) turkiy hukmdorlar orqali;

2) forsiyzabon turkiy xalqlar orqali.

³⁸ Саидова Д. Доктор М. Мўъиннинг “Фарҳанг-e форси” луғатида туркий сўзлар семантикаси // Марказий Oсиёда луғатчилик: / aнъаналар ва ҳозирги замон илмий мактаблари. – Тошкент, 2003. – Б. 79.
³⁹ Махамадалиев X. Форс тилига ўзлашган туркий сўзлар оммавий коммуникациянинг бир кўриниши сифатида (тарихий луғатлар асоcида) // Марказий Oсиёда луғатчилик: aнъаналар ва ҳозирги замон илмий мактаблари. – Тошкент, 2003. – Б. 54.
⁴⁰ http//atila.persianblog.ir/post/6 (يبئان قداص دمحم سدنهم رثا ىسراپ نابز رد ىكرت ناگژاو باتك هب ىهاگن) 24
M. Noyibiy Ashkoniylar, G‘aznaviylar, Xorazmiylar, Saljuqiylar, Temuriylar,

Ilakxoniylar, Oq Qo‘yunliylar, Qora Qo‘yunliylar, Safaviylar, Qojorlar va boshqalar Eronning islomdan keyingi tarixining katta davrida (1100 yil deb hisoblaydi) bu diyorda hukmronlik qildilar va o‘zlari bilan davlat boshqaruviga oid so‘zlarni olib kirdilar deb yozadi. Shuningdek, Erondagi turkiyzabon xalqlarning, ayniqsa ikki tillik shoirlarning o‘rni katta deb hisoblaydi. U Rumiy, Xoqoniy, Shirvoniy, Nizomiy Ganjaviy, Soyib Tabriziy, Fuzuliy, Parvin E’ltisomiy va Shahriyorlarni ana shunday shoirlar qatoriga kirgazadi. Mazkur kitob 200 sahifadan iborat bo‘lib, unda mingta fors tilidagi turkiy leksik birlik taqdim etilgan va muallif so‘zlarning etimologiyasi va ma’nolarini yoritishga harakat qilgan.
Mazkur kitobga kiritilgan 1000 ta so‘z يبئان قداص دمحم - يسراپ رد يكرت لیصا هژاو رازه كي yek hezār vaje-ye asil torki dar pārsi–Muhammad Sodiq Noyebiy (“Fors tilidagi mingta asil turkiy so‘zlar-Muhammad Sodiq Noibiy”) sarlavhasi ostida elektron maqola sifatida berildi⁴¹. M. Noyibiyning mazkur asarida berilgan turkiy o‘zlashmalarga e’tibor qaratsak, uning ko‘plab so‘zlarni turkiy ekanligini isbotlash uchun yasalishiga murojaat qilganini guvohi bo‘lamiz. Masalan: قارطا – so‘zini turkiy tildagi “o‘tirmoq” fe’li negiziga “–oq” (ak) qo‘shimchasi orqali yasalib, fors tilida ‘to‘xtash’, ‘karvonning yo‘lda dam olishi’ degan ma’nolariga ega deb yozadi.
Shuningdek, ko‘pgina forsiy manbalarda forscha deb qaraladigan ولج - jelou so‘zini turkiy tillardan kirganligini va bu so‘z fors tilida ‘oldinga’ va ‘jilov’ degan ma’nolariga ega ekanligini yozadi. Haqiqatdan ham fors tilida keng ishlatiladigan bu so‘z turkiy tillardan kirgan. Bu ot qadimgi turkiy tilda ‘silji’ ma’nosini anglatgan йыл fe’lining ‘harakatga kel’ ma’nosidan –(a)v qo‘shimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ.IV.42), keyinchalik so‘z boshlanishidagi “y” undoshi “j” undoshiga aylangan (КРС281)⁴². شروي yureš so‘zi turkiycha ‘yurmoq’ fe’lidan yasalganligini, fors tilida ‘hamla’, ‘hujum’ kabi ma’nolarni anglatishni, قلایي yeylāγ so‘zi “yey” ‘yoz’ so‘ziga “–loq” qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali yasalganini, fors

⁴¹ http//urmu.freeoda.com/meqalelar/dil (يبئان قداص دمحم - يسراپ رد يكرت لیصا هژاو رازه كي)
⁴² Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. –Тошкент: Университет, 2000. – Б. 102. 25
tilida esa ko‘proq ‘yaylov’ va ‘dala hovli’ ma’nosiga ega ekanligini qayd etib

o‘tadi.


M. Noyibiyning fors tilidagi turkiy o‘zlashmalarga bag‘ishlangan bu asarida boshqa nashrlardan farqli katta miqdorda turkiy leksik birliklar berilgan. Ammo bu kitob Eronning o‘zida juda qattiq tanqidga uchragan. Avvalo mingta so‘zning yuzga yaqini fors tilda mavjud bo‘lmagan so‘zlarki, ularni biz biror bir manbalarda uchratmaymiz, masalan; كچمورا orumčak, قرغآ āγreγ, غانيا ināγ, يچناملاآ ālāmānči,رومغي yaγmur, ىرنات tānri va boshqa so‘zlar.
Bundan tashqari berilgan mingta o‘zlashmalar orasida forsiy so‘zlar ham borki, muallif ularni turkiy tillardan kirgan deb hisoblaydi. Masalan: شتآ ātaš ‘olov’, نمشد došman ‘dushman’, ربارب barābar ‘barobar’, بوخ xub ‘yaxshi’, هاش šāh ‘shoh’, تشهبيدرا ordibehešt ‘O‘rdibehesht’ (oy nomi), ندیشوج jušidan ‘qaynamoq’, نتخادرپ pardāxtan ‘to‘lamoq’. U نامسآ āsmān ‘osmon’ so‘zini turkiy tillardagi “osmoq” fe’li negizi “os” ga “mon” qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasalgan deb yozadi⁴³. Ammo, “Этимологический словарь иранскиx языков” da bu so‘z qadimgi fors tilidagi asman, o‘rta fors tilidagi asmān {’sm’n, ’’sm’n} so‘zlariga borib taqalishini, so‘g‘dcha moniy, xristiyan va buddaviylik matnlarda esa ‘osmon’ ma’nosidagi sm’n {smān} so‘zi uchrashi qayd etilgan⁴⁴. Shuningdek, شتآ ātaš ‘olov’ so‘zini turkiy tillardagi “otmoq” fe’lidan yasalgan deb ta’kidlaydi⁴⁵, ammo bu so‘z ham eroniy so‘zlar fondiga oid bo‘lib, o‘rta fors tilidagi ātaxš so‘ziga borib taqaladi⁴⁶.
Bundan tashqari ba’zi bir arab tilidan kirgan يلیل layli ‘tungi’, ركاش šoker ‘minnatdor’, وضع ozv ‘a’zo‘ kabi so‘zlarni ham aslida turkiy bo‘lgan deb hisoblaydi. Mazkur keltirilgan omillar hisobiga so‘zlarning miqdori mingtaga yetgan.

⁴³ http//urmu.freeoda.com/meqalelar/dil (يبئان قداص دمحم - يسراپ رد يكرت لیصا هژاو رازه كي)
⁴⁴ Расторгуева В.C., Эдельман Д.И. Этимологический словарь иранскиx языков. T.1, – M.: Восточная литература, 2003. – C. 239.
⁴⁵ http//urmu.freeoda.com/meqalelar/dil (يبئان قداص دمحم - يسراپ رد يكرت لیصا هژاو رازه كي)
⁴⁶ Расторгуева В.C., Эдельман Д.И. Этимологический словарь иранскиx языков.– M.: Издательская фирма “Восточная литература” РАН, 2003. T.1. – C. 323.
26