Ent davlat sharqsh

II bob bo‘yicha xulosalar

Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning fonetik qismiga xulosa qilib shuni aytish mumkinki, fors tili dunyodagi eng qadimiy va boy tillardan biri hisoblanadi. Bu tilning boyishida fors tilida ijod qilgan turkiy shoirlardan Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, Bedil, Fuzuliy, Shahriyor va boshqalarning xizmatlari beqiyos bo‘lgan. Shuningdek, Eronda ko‘p asrlar davomida hukmronlik qilgan turkiy sulolalar ham o‘z hissalarini qo‘shganlar.
53
Fors tiliga o‘zlashgan turkiy so‘zlarning fonetik tahlili o‘ta muhim tilshunoslik

mavzusi bo‘lib, bu XVI asrlarga kelib fors tilida yuz bergan muhim hodisa, klassik fors tilidagi fonemalar tizimining shakllanishida turkiy tilining ta’sirini ochib berishga xizmat qiladi.
Tadqiqot ishida hozirgi zamon fors tili fonetika tizimini hozirgi turk tili fonetik tizimi bilan qiyosiy o‘rganildi. Chunki hozirgi turk tili o‘g‘uz lahjasiga asoslangan bo‘lib, fors tiliga o‘zlashgan turkiy so‘zlar aynan mana shu lahjaga mansub.

54

III BOB. TURKIY TILDAN FORS TILIGA O‘ZLASHGAN SO‘ZLARNING

MORFOLOGIK TAHLILI

Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlar boshqa arabiy va yevropa tillaridan kirgan o‘zlashmalar singari fors tili lug‘at tarkibidan muqim o‘rin olib bo‘lgan. Har qanday tilda o‘zlashgan begona til unsurlari, yangi til muhitida uzoq muddatli moslashuv jarayonini boshidan kechiradi. Bu moslashuv jarayoni til sistemasining turli tarkibiy bosqichlarida amalga oshadi. Odatda begona so‘z yangi til muhitida fonetik, grafik, ma’noviy, grammatik va uslubiy bosqichlarda moslashuv jarayonini boshdan kechiradi⁶⁷.
Turkiy o‘zlashmalar ham mana shunday moslashuv jarayonini o‘tkazgan. Bu moslashuv jarayonlari uzoq muddatli jarayon bo‘lib, to yangi so‘z yoki birikma til sistemasining hamma bosqichlarida o‘z o‘rnini topmaguncha o‘zlashtiruvchi til sistemasiga singib ketmaydi.
Turkiy o‘zlashmalar fors tili lug‘at tarkibidan joy olgach, grammatik moslashuvning bir bosqichi bo‘lgan morfologik moslashuv jarayonini boshidan kechiradi.
Morfologik moslashuvda turkiy tillardan o‘zlashgan so‘z turkumi, fors tilida shu so‘z turkumiga oid grammatik kategoriyalarga moslashadi. Bunda agar o‘zlashma ot so‘z turkumiga oid bo‘lsa ko‘plik kategoriyasi, otdan so‘z yasash usullariga, sifat so‘z turkumiga oid bo‘lsa sifatlarning qiyosiy va orttirma darajasiga va so‘z yasash moddellariga, fe’lga tegishli bo‘lsa fe’lning so‘z yasash, zamon, mayl va nisbat kategoriyalariga moslashadi⁶⁸.
To‘plangan misollar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar quyidagi so‘z turkumlariga bo`linadi.