Ent davlat sharqsh

2.2. Turkiy o‘g‘uz tilining fonetik tizimi

“Fonetika” so‘zi grekcha “phone” – tovush so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, tilning tovushlar tizimini o‘rganadi. Inson talaffuz qiladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi va ular nutq organlari ishtirokida hosil bo‘ladi.
Lotin yozuvi asosidagi hozirgi turk alifbosi 1928-yilda qabul qilingan. Mazkur turk alifbosi jahon tilshunosligida barcha fonetik yozuvlar ichida anchayin puxta ishlangan, turk tilining fonetik-fonologik qonuniyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan alifbo sifatida tan olingan. Unda harflar soni 29 ta. Shundan 8 tasi unli tovushlarni, 21 tasi undosh tovushlarni ifoda etadi. Bu borada Q. Sodiqov, X. Hamidov, Z. Xudoyberganova, L. Aminova⁵¹larning ishlariga murojat qilindi.
Turk adabiy tilida sakkiz unli fonema bor: [a], [e], [ı], [i], [o], [ö], [u], [ü]⁵².

⁴⁹ Қуронбеков А. Классик форс тили ҳамда ҳозирги форс, дарий ва тожик тиллари фонемалар тизимининг қиёсий таҳлили // Шарқ классик филологияси. – Тoшкент: ТошДШИ, 2009. – Б. 15–16.
⁵⁰ Ko‘rsatilgan maqola. – Б. 19.
⁵¹ Содиков К., Хамидов Х., Худойберганова З., Аминова Л. Турк тили. – Тошкент, 2003. ⁵²Ko‘rsatilgan asar. –Б. 23.

31

Bular hosil bo‘lish o‘rni, til va lablarning holati, og‘izning ochilishiga ko‘ra

shunday guruhlanadi:


A. Hosil bo‘lish o‘rni va tilning holatiga ko‘ra:


1. Orqa qator unlilar: [a], [ı], [o], [u]. Turk tilshunosligida bularni kalın sesliler (qalin unlilar) deb yuritiladi.
2. Old qator unlilar: [e], [i], [ö], [ü]. Bular ince sesliler (ingichka unlilar) dir.
B. Lablarning ishtirokiga ko‘ra:


1. Lablanmagan unlilar (düz sesliler): [a], [e], [ı], [i];

2. Lablangan unlilar (yuvarlak sesliler): [o], [ö], [u], [ü]. C. Og‘izning ochilishiga ko‘ra:
1. Keng unlilar (geniş sesliler): [a], [e], [o], [ö]; 2. Tor unlilar: (dar sesliler): [ı], [i], [u], [ü].

Turk tilining undoshlar tizimi quyidagi tartibda: [b], [c],[ ç], [d], [f], [g], [ğ], [h], [j], [k], [l], [m], [n], [p], [r], [s], [ş], [t], [v], [y], [z]⁵³.
Bulardan [b], [c], [d], [g], [ğ], [j], [l], [m], [n], [r], [v], [y], [z] undoshlari turk tilshunosligida tonli=sedalı (yumuşak) ünsüzler ya’ni jarangli undoshlar deb yuritiladi. Bu tovushlardan [l], [m], [n], [r] sonorlardir. Shuning uchun ularning jufti yo‘q. Qolganlari shovqinlilardir. Alifbodagi [ç], [f], [h], [k], [p], [s], [ş], [t] undoshlari esa turk tilshunosligida tonsuz=sedasız (sert) ünsüzler ya’ni jarangsizlar nomini olgan.
[j] fonemasi sirg‘aluvchi tovush bo‘lib, g‘arb xalqlari tillaridan o‘zlashgan so‘zlardagina keladi⁵⁴.