Ent davlat sharqsh

2.1. Hozirgi fors tilidagi va klassik fors tilidagi fonetik tizimning qiyosiy tahlili
Hozirgi kunga kelib fors tiliga turkiy tillardan nafaqat o‘zlashmalar, balki fors tili fonetikasiga turkiy tillarning ta’siri bor degan fikrlar ham yo‘q emas. A.Quronbekovning “Klassik fors tili hamda hozirgi fors, dariy va tojik tillari fonemalar tizimining qiyosiy tahlili”⁴⁷ maqolasida hozirgi fors tili fonetikasining hozirgi kundagi shaklga kelishida va klassik porsiy-dariy tili fonetikasi bilan farqlanishida turkiy tilning ta’siri borligi qayd etiladi. Bizga ma’lumki, IX asrning oxiridan XVII asrning boshlarigacha bo‘lgan davrda fors tili “klassik fors tili” yoki “forsi-e dariy tili” deb nomlanadi. Bu davrdagi til xususida ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan va ko‘plab qarashlar, fikrlar va xulosalar bor. Ammo bir narsa ma’lumki, klassik fors tili hozirgi zamon fors tilidan leksik va asosan fonetik jihatdan farqlanib turadi. Klassik fors tilida 8 ta unli, 24 ta undosh fonema mavjud bo‘lgan. Ular quyidagilar:
Unli fonemalar.

Qisqa unlilar: [a], [i], [u];

Cho‘ziq unlilar: [ā], [ī], [ū], [ē], [ō].

Undosh fonemalar: [p], [γ], [h], [y], [b], [č], [z], [xw] (x v), [t], [ĵ], [ž], [d], [f], [m], [n], [s], [s], [w], [k], [š], [r], [g], [x], [l].
Hozirgi fors tilida esa 6 ta unli va 2 ta diftong bor, bular quyidagilar: Qisqa unlilar: [a], [e], [o];
Cho‘ziq unlilar: [ā], [i], [u].

⁴⁷ Қуронбеков А. Классик форс тили ҳaмда ҳозирги форс, дарий ва тожик тиллари фонемалар тизимининг қиёсий таҳлили // Шарқ классик филологияси. – Тoшкент : ТошДШИ, 2009. – Б. 11–18.
29
Diftonglar: [ei], [ow].

Agar buni klassik davr fors tilining unlilar tizimi bilan qiyoslasak, shunday o‘zgarishlar yuz berganining guvohi bo‘lamiz:

Klassik fors tili: Qisqa i
u a
Klassik fors tili: Cho‘ziq i
ē ū ō
ā
Hozirgi fors tili: e qisqa
o


a (e)

Hozirgi fors tili: i cho‘ziq

u

ā

Klassik fors tilidagi qisqa “i” fonemasi hozirgi fors tilidagi “e” ga, qisqa “u” qisqa “o” ga aylangan. Qisqa “a” fonemasi esa so‘z boshi va o‘rtasida “a” shaklida va so‘z oxiridagi “a” fonemasi “e” fonemasiga o‘zgargan.
Undosh fonemalardagi o‘zgarishlar uncha katta emas, klassik fors tilidagi ذ [δ] ingliz tilidagi dz shaklida talaffuz qilingan. Klassik tildagi “γ” fonemasi hozirgi fors tilida ”γ” va “q” shaklida o‘zgargan. Masalan: γorfe, noqte. Klassik fors tilidagi “xw”, “x(v) hozirgi fors tilida saqlanib qolmagan⁴⁸.
Agar klassik fors tilidagi unli fonemalar tizimini hozirgi Afg‘onistonidagi dariy tili va Tojikistondagi tojik tili unli fonemalari bilan qiyoslasak, ular orasida deyarli farq yo‘qligini guvohi bo‘lamiz. Shu o‘rinda savol tug‘iladi, u holda hozirgi fors tilidagi unli fonemalar qachon o‘zgara boshlagan va bu o‘zgarishlar yuzaga kelishiga nima sabab bo‘lgan? A.N. Boldirevning fikricha, IX asrning oxiridan XVI asrning boshlarigacha “Fors adabiy tili morfologiya, sintaksis va lug‘at tarkibi sohasida hech bir mahalliy tusdagi differensiyatsiyadan nishona ko‘rsatmaydi”. Faqat mana shu davrdan (XVI asrdan) boshlab uchta mustaqil fors, dariy va tojik

⁴⁸ Қуронбеков А. Классик форс тили ҳамда ҳозирги форс, дарий ва тожик тиллари фонемалар тизимининг қиёсий таҳлили // Шарқ классик филологияси. – Тoшкент: ТошДШИ, 2009. – Б. 13–14.
30
adabiy tiliga bo‘linish boshlanadi. XVI asrdan boshlab bu tilning fonologik

tizimida ham o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu hodisa hali jiddiy tadqiqotlarni taqozo qiladi, lekin nazarimizda, bunga Eron ozarbayjoni turklarining ta’siri bo‘lsa ajab emas. Tarixdan ma’lumki, XVI asrdan boshlab Eronda turkiy tilli Safaviylar sulolasi hukmronlik qilgan. Shu sababli fors tiliga ko‘plab turkiy so‘zlar kirib kelgan va fors tili fonologik tizimiga turkiy til talaffuzining ta’siri bo‘lgan ko‘rinadi⁴⁹. Bu maqolada bir qancha fonemalar qiyoslanib tahlil etiladi va shunday xulosaga kelinadi: “Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, klassik fors tilida so‘z o‘rtasi va oxiridagi qisqa, til oldi, ochiq “a” fonemasini hozirgi zamon fors tilidagi “e” fonemasiga aylanishida va cho‘ziq, til orqa “e” fonemasini cho‘ziq, til orqa “i” fonemasiga aylanishida so‘zsiz o‘rta asr ozarbayjon turk tilisining ta’siri bo‘lgan, deb aytsa bo‘ladi”⁵⁰.