Ent davlat sharqsh

2.3. Turkiy va forsiy fonetik tizimning qiyosiy tahlili


Har bir tilning o‘z fonemalar tizimi mavjud bo‘lib, bir tildagi fonemalar, boshqa tildagi fonemalardan farq qiladi. Demak, dunyo tillarining fonemalari o‘xshash va farqli tomonlarga ega bo‘lar ekan. Fonemalar insoniyat rivoji davomida turli shakllarni

⁵³ Содиков К., Хамидов Х., Худойберганова З., Аминова Л. Турк тили. – Тошкент, 2003. Б-33. ⁵⁴ Курсатилган асар – Б. 33.
32
kasb etadi. Shu sababli ham turli millatlar tilidagi nutq tovushlari – fonemalari bir xil

emas. Dunyo tillari orasida o‘zining yuqori mavqeiga ega bo‘lgan fors tili va turkiy tillar fonemalar tizimidagi o‘xshash va farqli tomonlarini ko‘rib chiqamiz.
Fors tili va turkiy tillar boshqa-boshqa til oilalariga mansub va ikkala til fonetikasi ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Fors tili fonetikasida 29 ta tovush mavjud va ular yozuvda 32 ta harf bilan ifodalansa, turk tili alifbosida mavjud 29 harf 29 tovushni ifodalaydi. Ikkala til unli tovushlari haqida gap borar ekan, turk tili tarkibidagi unlilar fors tilidagi unlilarga nisbatan bir muncha murakkab ekanligini ta’kidlab o‘tish joizdir. Fors tilida mavjud 6 ta unli tovush so‘z tarkibida qaysi tovushlar tarkibida kelishiga qarab o‘z variantlariga egadir ( [i] tovushi cho‘ziq tovush sanaladi, so‘z oxirida boshqa hollarga nisbatan cho‘ziqroq bo‘ladi, [y] tovushidan oldin esa juda qisqa talaffuz qilinadi, shuningdek, jarangli va jarangsiz undoshlardan oldin ham uning cho‘ziqligi turlicha bo‘ladi).
Turk tilidagi unli tovushlarning soni 8 ta bo‘lsa, ulardan ayrimlari talaffuzi jihatidan bir-biriga juda yaqin ( [i] va [ı] ).
Fors tilida unli tovushlar tasnifi turk tili unli tovushlari klassifikatsiyasiga nisbatan ancha soddaroqdir, bunga turk tilidagi unlilarning son jihatidan fors tilidagi unli tovushlardan ortiqligi va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini sabab qilib ko‘rsatish mumkin. Fors tilida unli tovushlar uch yo‘l bilan tasniflanadi. Turk tilida ham unli tovushlar uch yo‘l orqali tasnif qilinadi. Turk tilidagi unlilarning tasniflash yo‘lini fors tilida ham kuzatish mumkin, chunki fors tilida sodda unli va murakkab unli tushunchasi mos keladi, biroq turk tilidan farqli o‘laroq bularni tasniflashda ularni alohida yo‘l, usul deb qabul qilinmagan. Turk tilidagi [ö], [ü], [ı] kabi tovushlarni fors tilida uchratmaymiz. Ammo ayrim fors tilidagi tovushlar sifat jihatidan turk tilidagi unlilar kabidir ( fors tilidagi [i] va turk tilidagi [i], fors tilidagi [e] va turk tilidagi [e] tovushlari misol bo‘la oladi). Bundan tashqari turk tilida fors tilidagi mavjud [ā] unli fonemasi uchramadi.

33

Unli fonemalar tizimida fors tilidagi old lablangan [a] qisqa unlisi turk tilida yo‘q⁵⁵. Shuning uchun boshqa tillardan kirgan [a] qisqa unlisi o‘rniga turk tilida [e] unlisi ishlatiladi⁵⁶.
Hozirgi fors tilidagi cho‘ziq [u] fonemasi hozirgi zamon turk tilidagi qalin [u] tovushiga yaqin talaffuz qilinadi. Lekin qisqa [o] ni cho‘ziq [u] fonemasiga o‘zgarishida turk tilining ta’siri bo‘lganligiga hech bir dalil isbot yo‘q⁵⁷.
Fors tilida unlilar hosil bo‘lish o‘rni, tilning ko‘tarilish darajasi va lablarning ishtirokiga ko‘ra tasnif qilinadi. Turkiy tillarda esa fors tilidan farqli ravishda, unlilar tizimi tovushlar qatori, tor–kengligi, lablanish–lablanmasligiga ko‘ra tasnif qilinadi. Yana shunga e’tibor qaratish joizki, turkiy tillarda unlilar orasida o‘zaro qarama-qarshi bo‘lganlari ham mavjud. Va shu qarama-qarshiliklar sababli fors tili unli fonemalariga nisbatan o‘z farqli jihatlarini namoyon qiladi. Turk tilida singarmonizm qonuni qat’iy amal qilgani bois har bir qo‘shimcha o‘zak-negizning tabiatiga bog‘liq holda fonetik variantlardan iborat bo‘ladi. Fors tilida esa singarmonizm qonuni amal qilmaydi.
Fors tili va turk tili fonetikasi tarkibidagi undosh tovushlarni tasniflashda ayrim mezonlar bir-biriga o‘xshash va yaqin bo‘lsa, yana ayrimlari bir-biridan farq qiladi. Masalan, ikkala tilda lablangan undoshlar tarkibiga kiruvchi lab-lab va lab-tish undoshlari sifat jihatidan bir-biriga juda yaqin turadi. Fors tilidagi milk-tanglay undoshlar qatoriga kiritilgan [š, ž, č, j] undoshlariga turk tilida til o‘rta undosh tovushlari deya ta’rif beriladi va ularga [ş, ç, j, c] tovushlarini kiritadilar, sifat jihatdan ularni qiyoslaganimizda esa ularning bir xil ekanligini ko‘ramiz. Shuningdek, fors va turk tillaridagi bo‘g‘iz, titroq, portlovchi, sirg‘aluvchi undoshlar ham deyarli bir xil ta’riflanadi.
Fors tilida ikkita diftong: “ey” va “ou” uchraydi. Ikkita unli tovush birikmasini ifodalagan tovushga diftong deyiladi. Masalan: eyvān, keyvān,

⁵⁵ Қуронбеков А. Классик форс тили ҳамда ҳозирги форс, дарий ва тожик тиллари фонемалар тизимининг қиёсий таҳлили // Шарқ классик филологияси. – Тoшкент: ТошДШИ, 2009. – Б.13.
⁵⁶ T.Bangu Og’lu. Turkçenin grameri. - Ankara, 1998.
⁵⁷. Қуронбеков А. Классик форс тили ҳамда ҳозирги форс, дарий ва тожик тиллари фонемалар тизимининг қиёсий таҳлили // Шарқ классик филологияси. – Тoшкент: ТошДШИ, 2009. – Б.18.

34