Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
117 zarur. Vegetatsiya davomida o‘simliklarda infeksiyaning tarqalishini chegaralovchi omillardan biri fungitsidlar bilan changlatish, tuproqdagi fitosanitariya holatini yaxshilash tadbirlarini o‘z vaqtida o‘tkazish kerak. Savollar Bakterial kasalliklarni o‘rganish tarixini aytib bering. Bakteriyalarning tuzilishi va zarari haqida nimalarni bilasiz? Bakteriyalarning tarqalishi va hayot kechirishi sharoiti qanday? Bakteriyalar qanday usullarda ko‘payadi? Fitopatogen bakteriyalarning klassifikatsiyasi qanday? Bakterial kasalliklarning qanday belgilari bor? Bakteriyalar qanday oila va turkumlarga bo‘linadi? Bakterial kasalliklarga qarshi qanday kurash choralari qo‘llaniladi? 118 9-BOB. Zamburug‘larning umumiy tafsiloti Zamburug‘lar — geteratrof organizmlar ichida eng keng tarqalgan bo‘lib, ularning turlari soni 100 mingdan ortiqdir. Evolutsion taraqqiyot jarayonida zamburug‘larning yangi turlari hosil bo‘lishi davom etmoqda. Ular o‘simlik va hayvonlarga o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lib, azot va uglevodlar almashinishini amalga oshiradi, mitseliysini xitin tashkil qiladi. O‘simlikka o‘xshashligi ularning shimib oziqlanish va cheksiz o‘sish xususiyatiga egaligidir. Zamburug‘larning ferment hosil qilish xususiyati yaxshi rivojlangan bo‘lib, shu tufayli turli sharoitda o‘sa oladi, ko‘pgina fiziologik aktiv moddalarni ishlab chiqarish xususiyatiga ega. Jumladan, aminokislotalar, oqsillar, vitaminlar, fermentlar zamburug‘lar tomonidan faol sintez qilinadigan moddalar qatoriga kiradi. Bu moddalar biotexnologik jarayonlarda oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlashda, meditsinada va qishloq xo‘jaligida keng foydalanilmoqda. Zamburug‘larning salbiy zarari — qishloq xo‘jalik o‘simliklarida kasallik keltirib chiqarishida, oziq-ovqat mahsulotlarining buzilishida, inson va hayvonlar salomatligiga zararli ta’sirida namoyon bo‘ladi. Zamburug‘lar evolutsiyasi tabiatda yangi mikrotsenozlarning hosil bo‘lishiga va ularning yangi parazitlik xususiyatlarining namoyon bo‘lishiga olib kelmoqda. Zamburug‘larni o‘rganadigan fan mikologiya deb nomlanib— mucos — zamburug‘, logos — fan, ta’limot degan ma’noni bildiradi va botanikaning bir bo‘limi hisoblanadi. U zamburug‘lar morfologiyasini, biologiyasini, anatomiyasini, fiziologiyasini, biokimyosini, ekologiyasini, geografiyasini va ularning tabiatdagi rolini o‘rganadi. Keyingi yillarda meditsina mikologiyasi va veterinariya mikologiyasi ham rivojlanmoqda. Achituvchi z a m b u r u g ‘ l a r d a n n o n y o p i s h d a , o q s i l g a b o y b o ‘ l g a n shampinionlar va veshinkalardan tanqis taomlar tayyorlashda foydalanilmoqda. 119 9.1. Zamburug‘lar tuzilishi Zamburug‘lar xlorofilga ega bo‘lmagan mikroorganizmlardir. Vegetativ tanasi tuban zamburug‘ vakillarida bir hujayralilari tallom deb nomlanib (Thallophuta), ko‘p hujayralilarida gifadan (Mucata) tuzilgan bo‘ladi. Hozirgi zamon tasavvurlari bo‘yicha zamburug‘lar o‘simlikka o‘xshash cheksiz o‘sish, hujayrada qutbiylik, hayvonga o‘xshash geterotrof oziqlanish, tarkibida glikogen hosil qilish va hujayra po‘sti xitin moddasidan tuzilgandir. Zamburug‘larning hujayrasi hujayra po‘sti, sitoplazma, endoplazmatik to‘r, mitoxondriy, ribosoma, vakuola va yadrodan tuzilgan. Yadrosining tuzilishiga qarab zamburug‘lar eukariot organizmlarga kiradi. Hujayra po‘sti tashqi va ichki qavatdan tashkil topgan bo‘lib, qalinligi 0,2 mkm ni tashkil qiladi. Tashqi membranasi hujayrani himoya qilishga xizmat qiladi. Hujayraning tarkibini 80—90% polisaxaridlar, oqsil, polifosfatlar tashkil qiladi. Asosi xitin va sellulozadan iborat bo‘ladi. Shuningdek, uning tarkibida 20% gacha gulukuron kislotasi, mannoza, galaktoza, glukoza ham uchraydi. Hujayra po‘stida xitin, oqsil va yog‘ ham uchraydi. Masalan, Aspergillis niger zamburug‘ining hujayra po‘stining tarkibini uglevodlardan glukoza, mannoza, arabinoza (73—83%), geksozamin (9—13%), li pidlar 2—7%, oqsil 0,5—2,0%, fosfor 0,1% tashkil qiladi. Xitin moddasi hujayra po‘stining 60% dan ortiq quruq massasini tashkil qiladi. Hujayra po‘sti ko‘p qavatli bo‘lib, ular fermentlar ta’sirida parchalanishi mumkin. 9.2. Zamburug‘lar protoplastining tuzilishi Hujayra ichidagi suyuqlik qismi protoplast deyilib, bosim kuchi bilan hujayra devoriga bosib turadi. Unda hujayrada ro‘y beradigan barcha metobogitik jarayonlar amalga oshadi. Hujayra po‘stidagi teshikchalar orqali protoplastlar o‘zaro tutashishi mumkin. Uning tarkibida mitoxondriy, yadro joylashgan bo‘ladi. Sitoplazma membranasi hujayra po‘sti va sitoplazma orasida hosil bo‘ladi. Uning vazifasi hujayraga kirib keladigan va chiqariladigan moddalarni nazorat qilishdir. Hujayra 120 sitoplazmasi i psimon, naysimon va pufaksimon tuzilishidagi organellalardan iboratdir. Sitoplazma ichida joylashgan organellalar qatoriga Goldji apparati kiradi. U yadro membranasida, gifalar to‘siqlarida, konidiyalarda hosil bo‘ladi. Sitoplazma tarkibida oqsil, aminokislotalar, RNK, uglevodlar, yog‘lar uchraydi. Vakuola—dumaloq shakldagi tezda ko‘zga tashlanadigan organoiddir. Unda zaharli moddalar yig‘ilib, hujayra uchun keraksiz moddalar ham hosil bo‘ladi. Lizosomalar — pufakcha shaklida Goldji kompleksi atrofida hosil bo‘ladi. Ularning vazifasi hujayra uchun zararli bo‘lgan metoboltilarni chiqarib tashlashdir. Yadro — ikkita qavatdan tashkil topgan po‘st bilan o‘ralgan bo‘lib, yadrocha, xromosoma va DNKdan tuzilgan. Zamburug‘larda bitta, ikkita yoki ko‘p yadro hosil bo‘ladi. O‘lchami 2 — 3 mkm bo‘lib, vazifasi DNK replikatsiyasini yetkazib berish, irsiy belgilarni nasldan naslga olib o‘tadi. Yadro konidiyalarning har bir bo‘lagida bittadan bo‘ladi. Mitoxondriy — hujayrada energiya manbai hisoblanadi. U tashqi va ichki membrana bilan o‘ralgan bo‘lib, ichida kristlar hosil bo‘ladi. Uning soni yashash sharoitiga bog‘liq ravishda o‘zgarib boradi. Masalan, aerob sharoitida 5% li glukozada 3—8 ta, 1% li glukozada 10—20 ta, havosiz sharoitda mitoxondriy hosil qilmagan. Mitoxondriyda fermentlar hosil bo‘lib, unda nuklein kislotalar, oqsil, uglevodlar, yog‘lar to‘planadi. Ribosomalar — yadroda hosil bo‘lgan RNK ni to‘playdi. U transport, ribosomali va informatsion turlarga bo‘linadi. Ribosomalarni sentrofuga metodi bilan ajratib olish mumkin. Hujayra tarkibida bundan tashqari yog‘lar, riboflavinlar kabi zapas moddalar ham to‘planib boradi. Gifa — silindr shaklidagi i psimon ko‘rinishidagi morfologik strukturadir (30-rasm). Gifaning uchida ko‘p yadroli sitoplazma joylashgan bo‘lib, yangi hujayrani hosil qiladi. Gifalar bo‘ginlarga bo‘linmagan, hujayrasiz va bo‘g‘inlarga bo‘lingan, hujayrali septirovanli bo‘ladi. Hujayrali gifalar xaltachali, bazidiyali va takomillashmagan zamburug‘larga xosdir. Gifalarda yangi hujaraning hosil bo‘lishi gifaning uchki tomoni orqali amalga oshadi. Uchki hujayralarda sitoplazma, yadro va metoxondriylar mavjud bo‘lib, keksa hujayralarda Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|