Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 481
s ənətinin bir çox spesifik xüsusiyyəti ilə əlaqədar nəzəri məsələləri məntiqi üsul üzr ə dəqiqləşdirməsi Urməvini zamanının ən görkəmli mədəniyyət simaları ilə bir cərgəyə qoyur. Söz yox, bu gün biz musiqişünas və nəzəriyyəçi Urməvinin elmi müdd
əalarında bir çox sadəlövh anlayışlara, mahiyyət etibarı ilə yanlış yanaşmalara, ayrı-ayrı məfhumların tərifində zidd fikirlərə, xurafat, mövhumat v ə ilahiyyat təmayüllü qənaətlərə təsadüf edirik. Lakin zamanının siyasi və ictimai quruluşundan, yaşadığı mühitdə hakim olan müxt
əlif yarı dini, yarı fəlsəfi dünyagörüşlərin (o cümlədən, ilk növbədə t əsəvvüf təriqəti ilə əlaqədar ideyaların) müəyyən təsirindən gələn bu m əhdudiyyət heç də realist Urməvini adi bir Orta əsr sxolastı, ya da idealisti kimi göst ərmir.
Urm əvi zəngin yaradıcılığı ilə Azərbaycan musiqişünaslığına qiymətli yenilikl ər gətirmiş, yalnız Azərbaycanın deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin musiqi m ədəniyətinin inkişafında mühüm rol oynamış, özündən sonra gələn musiqiçil ər üçün əsil təlim və tərbiyə məktəbi olmuşdur. Urm əvinin elmi axtarışları və ilk növbədə muğamat qaydalarının, musiqid ə məqamların funksional mahiyyətinin, musiqinin bünyəsini təşkil ed ən melodika bəhsinin, eləcə də musiqinin istər fiziki xassə (akustika), ist ərsə də bədii təsirilə əlaqədar məsələlərini ətraflı surətdə şərh və təhlil işindəki elmi-nəzəri nəticələri XIII əsr azəri musiqi sənətinin bütün musiqi- b ədii nailiyyətlərini özündə əks etdirir. 18 . ƏBDÜLQADİR MARAĞİ S əfiəddin Urməvi musiqi məktəbinin davamçılarından biri olan Əbdülqadir Maraği Orta əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqin görkəmli musiqişünası sayılır. O da öz sələfi Urməvi kimi, xalqının musiqi sənətinə xas olan orijinal c əhətləri dərindən tədqiq edərək çoxlu musiqi əsəri yaratmışdır. O, həm də mahir bir ifaçı kimi azəri musiqi tarixində görkəmli yer tutur. Əbdülqadir bin Qeybi əl-Hafiz əl-Maraği 1353-cü ildə Azərbaycanın elm v
ə mədəniyyət mərkəzlərindən olan Marağa şəhərində anadan olmuşdur. Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat 482 Adının sonradan musiqi tarixi kitablarının bir çoxunda sadəcə ibn- Feybi kimi qeyd edildiyi il ə əlaqədar olaraq bir cəhəti dəqiqləşdirmək lazım g əlir. İş burasındadır ki, Qeybi (ya da Feybi) sözü Maraği əsərlərinin üzünü köçür ən köçürücülərin (nasixlərin) səhlənkarlığı, qeydsizliyi nəticəsində çox yerd ə düzgün yazılmamışdır. Nasixlər kəlmə ətrafında nöqtələri yerli- yerind ə sərrast yerləşdirməmiş, bəzən tamamilə buraxmış və buna görə də Feybi, b əzi hallarda İsa, ya Fəni, ya da Eyni kimi şəkillərdə yanlış yazılmışdır. İbn-Qeybi adının xüsusən qərbi avropa müəllifləri tərəfindən müxtəlif t ərzdə oxunulduğuna tez-tez təsadüf edilir; o cümlədən: «Ərəb musiqisi» mü əllifi F.Rüanya ibn-Feybi əvəzinə ibn-İsa 115 , daha bir başqa fransız f ərqşünası L.Buva Teymurilər dövründə mədəni həyat məsələlərini işıqlandırmaq niyyəti ilə yazdığı məqaləsində 116
Əbdülqədir ibn-Qeybi adını h ər yerdə Əbdülqadir Qüyandi kimi ismiləşdirmişdir. Nadir istedad, h ərtərəfli məlumat, dərin təfəkkür sahibi olan Əbdülqadir Maraği musiqi sənətinə hərtərəfli yanaşan musiqi alimidir. O, musiqinin ist ər fəlsəfi-estetik mahiyyəti, istərsə də tarixi-nəzəri cəhətləri ilə yaxından maraqlanmış və onlar arasında üzvi bir vəhdəti zəruri şərt sanmışdır. Maraği musiqi sədalarında, hər şeydən əvvəl, insan nəfsinin ən s əmimi ifadəsini görür, musiqi ləhnlərində insan qəlbinin ən gizli sirlərini arayır; o, musiqi avazı ilə insan varlığının ülviyyətini və daşıdığı böyük, d ərin mənanı dərk etmək istəyir. Maraği maarif və maraq dairəsinin böyüklüyü, zehniyyətinin vüsəti, görüş üfüqünün genişliyi etibarı ilə zamanının görkəmli alimi, mümtaz
115
Jules Rounet. La musique arabe, Encyclopedie de la musique... fondateur Albert Lavignac, Paris, 1922, p. 2680. 116 L.Bouvat Essai sur la civilisation Timouride, “Journal asiatique”, Paris, t. CC VIII, 1926, pp. 183-299. Görk
əmli sovet şərqşünası B.B.Bartold 1928-ci ildə Mir Əlişir Nəvainin anadan olmasının 500-cü ildönümü münasib əti ilə yazdığı “Мир Али-Шир и политическая жизнь” s ərlövhəlli məqaləsində L.Buvalın buraxdığı daha bir çox dəqiq olmayan müddəalarını qeyd edir. Bax: Б.Б.Бартольд. “Мир Али-Шир. Сборник к пятидесятилетию со дня рождения”. Ленинград, 1928, с. 164. Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 483
musiqişünası və mahir ustadı sayılır. Yaşadığı dövrün ən mötəbər alim və görk
əmli şairləri kimi Əbdülqadir də “Xacə” ləqəbinə layiq görülmüşdür. Maraği qoşduğu mahnıların (daha doğrusu, bunların musiqi mətninin) kağız üzərində qeyd alınması işində böyük ustad Urməvinin yaradıcılıq nailiyy
ətlərindən səmərəli istifadə etmək istəmişdir. O da azəri musiqisi üçün xüsusi tabulatura düz əltmək təşəbbüsündə olmuş və bu işdə böyük səy göst
ərmişdir. Onun kitablarında “kar” adlandırdığı bəstələrdən bəzilərinin tabulaturası nəqş edilmişdir. “Məqasid-əl əlhan” (əlyazmasının bir nüsxəsi İstanbulda Nur-Osmaniyyə, bir nüsxəsi də İstanbulda Top Qapı sarayı kitabxanasında, başqa bir nüsxənin İranın Məşhəd şəhərindəki kitabxanada saxlanıldığı məlumdur) kitabındakı tabulaturanı Avstriya musiqi tarixçisi R.Q.Kizevetter (1773-1850) 117 Q
ərbdə birinci olaraq müasir not yazısına köçürmüşdür. Lakin şerin mətnaltı (təhtülməti, podtekstovka) düzülüşündə is ə müvəffəqiyyət əldə etməmişdir. Eyni zamanda belçikalı musiqişünas və bəstəkar Fransua Fetis (1784- 1871) “Ümumi musiqi tarixi” 118
kitabında da transkripsiyası dəqiq deyildir. Türk musiqişünası Rauf Yekta türk musiqisi haqqında Alber Lavinyakın h əmin tabulaturanın şərhini vermişdir. Lakin onun (1846-1926) “Musiqi ensiklopediyası və konservatoriya lüğəti”nə yazdığı məqaləsində Maraği b əstəsinin notla şərhini vermişdir 119 .
Marağinin ən böyük elmi əsəri “Came-əl əlhan” 1405-ci ildə yazılmışdır. Əlyazmalarından bir nüsxəsi İstanbulda “Nur-Osmaniyyə” kitabxanasında, başqa bir nüsxəsi isə Oksford universitetinin Bodliyan kitabxanasında saxlanılır. Rauf Jekta qeyd edir ki, “Nur-Osmaniyyə” kitabxanasında olan nüsxədə 818-ci il (hicri) tarixli qeyddən anlaşıldığına gör
ə, müəllif əsəri Teymur oğlu Soltan Şahruxa ithaf etmişdir. C.Farmerin
117 Kiesewetter R.G. “Die Musik der Araber”, Leipzik, 1842, s.56 118 Fetis Fr. “Histoire generale de la musique”, т.II, р.68 119
B əstənin mətninin ərəbcədən təxmini tərcüməsi belədir: Sancılıb əfi ilanla yenə qara ciyərim N ə əlacla, nə də osunla sağalmaz qəhərim M ənə bu cövrü verən sevgili cananımdır Hansı bir dərd mənə gəlsə, o dərmanımdır.
Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|