Az
ərbaycan musiqi terminləri
136
Ud musiqi al
ətinin хüsusiyyətini Əbu Nəsr Farabi və ondan sonra Səfiəddin
Urm
əvi çoх geniş və dəqiq surətdə şərh və təsvir etmişlər.
Müasir ud altı simli musiqi alətidir. Bunlardan beşi qoşa, altıncısı isə tək
q
oşulur. Simlərin düzülüş və yerləşdirilməsi çox qəribədir: ortada melodik,
y
əni musiqinin əsil havasını (modulyasiyasını) çalan simlər, yanlardan isə
(h
ər iki tərəfdən dəm saxlayan) bəm simlər (alikvot simlər) qoşulur.
Ustadnam
ə
–
xalq aşıq yaradıcılığında qoşma və gəraylılardan ibarət dastan müqəd-
dim
əsi. Tərbiyəvi, əxlaqi və nəsihətamiz məzmunda olur. Həyat, məişət və
ictimai motivl
ərdən bəhs edir.
Uzund
ərə
– Az
ərbaycan xalq oyun havası. Ağdam rayonunda Qərvənd kəndi ilə
Ağdam arasında “Uzun dərə” adlanan yer adı ilə bağlıdır. Musiqi ölçüsü
6/8, melodiyası etibarı ilə ifadəli və xoşagəlimlidir.
Üzeyir Hacıbəyli “O olmasın, bu olsun” musiqili komediyasında Məşədi
İbadın mahnısında bu melodiyadan istifadə etmişdir. Ü.Hacıbəylinin “O
olmasın, bu olsun” musiqili komediyasının birinci və dördüncü
p
ərdələrində, şəhvət düşgünü Məşədi İbadın özünü tərif və almaq istədiyi
cavan qızın xəyalını vəsf edən: “Mən
nə qədər, nə qədər qoca olsam da …”
kupletl
ərini qeyd etmək lazımdır. A.İ.Xaçaturyan da özünün “Qayane”
baletinin musiqi m
ətninə “Uzundərə” lirik rəqsini daxil etmişdir.
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
137
Ü
Ün
– köhn. az
ərb. səs, avaz, vokal səs.
Üst mizrab
–
dan. xüs. tar ifaçılıq təcrübəsində mizrabı simlər üzərinə hər dəfə yalnız
üstd
ən, yuxarıdan aşağı (alt mizraba müqabil olaraq) vurmaq priyomu.
Üşşaq
(h
ərf. aşiqlər, aşiq-məşuq)
–
1.Yaxın Şərq xalqları musiqisinin əsasını təşkil edən 12 əsas muğamdan
birincisi;
2. Rast d
əstgahının mayəsində ifa olunan guşələrdən biri.
Üzri
– kl. m-d
ə: 12 əsas muğam ilə yanaşı qeyd olunan zərbli muğam.
Üzzal
–
Bayatı-Şiraz dəstgahında Xavəran şöbəsindən sonra muğamın ən sonunda
yerl
əşən zil şöbə.
Az
ərbaycan musiqi terminləri
138
V
Vamiq
– kl. m-d
ə: 12 əsas muğamdan əlavə qeyd olunan qədim zərbli muğamlar-
dan biri.
Vaygir
– (köhn.) f
ərdçinin oxuduğu qitəni (bəndi) sonradan hamılıqla eyni avaz ilə
t
əkrar edən nəğməkar (xorist).
V
əsf–hal
– öz g
ələcək taleyini bilmək, ya da baxtını sınamaq məqsədilə (adətən
qızların) fal oyunu ilə əlaqədar olaraq oxunan mahnı.
V
ətəd
– q
ədim kl. m.-də: 1.vəzn bəhsində təqti vurğu; musiqidə bəhr prosodiyası,
y
əni ayrı-ayrı musiqi səslərinin uzun – qısalığı ilə əlaqədar olaraq əmələ
g
ələn təfilələrin düzülüş qaydası;
2.İki zərbdən ibarət ölçü:
a) v
ətəd-i-məcmu – iki heca və bir lal səsdən ibarət ölçü (tənən);
b) v
ətəd-i-məfruq – ikihecalı vurğunun bir lal səs
vasitəsi ilə biri-birindən
ayrı (qırıq) bəhri (tənə).
V
ətər
–
ər. sim.
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
139
Vilay
əti
– Rast v
ə Mahur dəstgahlarında ifa olunan mərkəz şöbələrdən biri. Bəzi
hallarda avazın lirik xarakterli səslənməsi xatirinə Dilkəş ilə əvəz edilir.
Vüsta
–
ər. orta barmaq.
Az
ərbaycan musiqi terminləri
140
Y
Yallı
– Az
ərbaycan xalq rəqs sənətinin ən qədim növü. Yallı böyük bir dəstənin
birg
ə iştirakilə ifa olunur. Dəstənin başında əlindəki yaylığı (dəsmalı)
yell
ədərək qabaqda gedən “yallıbaşı” durur. Başqa iştirakçılar isə qollarını
açaraq bir-biril
ərinin çeçələ barmağından tutur, ya da əllərini bir-birilərinin
çiynin
ə qoyurlar. Yallı rəqsi üç hissədən ibarətdir:
rəqs əvvəlcə təntənəli və
aram addımlarla başlanır, getdikcə sürəti artmağa başlayır və texniki
c
əhətdən mürəkkəb tullanma hərəkətlərlə davam etdirildikdən sonra əvvəlki
t
əntənəli və aram yürüşlə tamamlanır.
Yanıq Kərəmi
– lirik m
əzmunlu aşıq mahnısı formalarından biri.
Yastı balaban
– bax: Balaman.
Yegah
–
“Aşağı” oktavanın (bax: Divani-əvvəl) birinci pərdəsi (pilləsi). XX əsr
görk
əmli türk musiqişünası Rauf Yektabəy Orta əsr musiqi alimi Əbu–Nəsr
F
ərabinin (870-950) kitabına əsaslanaraq yegahı ən bəm səs adlandırır və
kiçik oktavanın re notundan ibarət olduğunu qeyd edir.
XIX
əsr ərəb musiqişünası Mikayıl Meshal “Risalat-əs-şəhabiyyat fi qənaat-
əl-musiqi” (Beyrut, 1830) divanında oktavanı (bax) 24 pərdəyə böldükdə
aşağı oktavanın birinci pərdəsini yegah adlandırır.