Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 12.5. Tayqa-meşə zonası torpaqlarının bəzi coğrafi xüsusiyyətləri
sırasında qonur tayqa, dəmirləşmiş donuşlu tayqa və s. torpaqlar təsvir edilmişdir. Çoxillik tədqiqatlar əsasında N.A.Nogina və K.A.Ufimtseva (1964) müəyyən etmişlər ki, bütün bu torpaqların hamısı üçün ümumi əlamətlər mövcuddur. Nəzərdən keçirilən torpaqlar üçün kobud humusdan ibarət üst qat və açıq rəngli podzol qatı olmayan profil səciyyəvidir. Profilin qalınlığı böyük deyil, adətən 60-100 sm- dən artıq olmur: o zəif differensiasiya olunmuşdur. Şərqi Avropa və Qərbi Sibir düzənliklərində geniş yayılan podzol torpaqlar, illüvial–humuslu podzol və səthi qleyli- podzollu torpaqlar üçün xarakterik olan açıq rəngli yuyulma qatının olmaması diqqəti cəlb edir. Podzol torpaqlarda olduğu kimi, Şərqi Sibirin tayqa torpaqları da demək olar ki, tamamilə səthə daxil olan kiçik illik töküntü kütləsinin zəif bioloji dövranı şəraitində əmələ gəlir. Bitki qalıqlarının zəif dəyişilməsi nəticəsində, yuyulma rejimində səthdə torflaşmış tünd – qəhvəyi döşənəcək əmələ gəlir. Kobud üzvi qalıqlardan ibarət döşənəcəkdən asan həll olunan humus maddələri yuyulur ki, bunların tərkibində fulvoturşular üstünlük təşkil edir. Bu üzvi birləşmələrin yüksək mütəhərrikliyi üzündən, humus təkcə profilin üst qatlarında (döşənəcək altında 8 – 10%) deyil, onun bütün qalınlığı boyunca müşahidə edilir. 50sm dərinlikdə humusun miqdarı 5%-ə yaxın, 1m dərinlikdə isə 2-3% olur. Fulvoturşularla birlikdə dəmirin kompleks birləşmələri və qismən allüminium yuyulur. Yuyulma prosesində humus maddələri tədricən çökür və humus – dəmir üç oksidin birləşmələri şəklində mineral dənələri və aqreqatların səthində nazik pərdə, 28
yaxud qeyri-düzgün çevrəli mikroskopik laxtalar əmələ gətirir. Nəticədə bütün torpaq qonur, bəzən paslı – qonur rəng alır. Mütəhərrik formalı dəmirin və qismən gilli hissəciklərin yuyulması ilə ağımsov qat əmələ gələn podzol torpaqlardan fərqli olaraq, qonur tayqa torpaqlarından toplanan dəmir- humus birləşmələri ilə birlikdə bütün profil boyu paylanır. Buna görə də bəzən tədqiqatçılar qonur tayqa torpaqlarını dəmirləşmiş torpaqlar adlandırırlar. Humus maddələrinin və dəmirin metal – üzvi birləşmələrinin çökməsi bilavasitə döşənəcəkdən sonra başlayır, profil boyu aşağıya doğru rəngin parlaqlığı azalır. Humusun və dəmirin belə yayılma səbəbi kifayət qədər aydın deyildir. Belə güman edilir ki, daimi donuşluğun ekranlı təsiri altında podzollaşma prosesi pozulur və torpaqəmələgətirən məhsulların profildən kənara aparılması çətinləşir. Bəzi xəritələrdə qonur tayqa torpaqları dəmirləşmiş donmuş – tayqa torpaqları adlanır. Belə görünür ki, bu torpaqların xüsusiyyətlərini müasir torpaqəmələgəlmə şəraitinin bütün yekunu ilə izah etmək lazımdır. Fulvoturşuların çoxlu miqdarda əmələgəlməsi nəticəsində qonur tayqa torpaqları şiddətli turş reaksiyaya malikdir, su çəkimində pH-ın qiyməti adətən 4-5-ə bərabərdir, həm də bunun ən az miqdarı töküntülər altında humus qatında nəzərə çarpır. Belə ki, bu torpaqlar adətən qumsal yaxud qumsal-iriqumlu tərkibə malik yumşaq çöküntülər üzərində əmələ gəldiklərindən gilli mineralların miqdarı adətən böyük deyil. Bununla əlaqədar olaraq udma tutumu böyük deyil. Üst qatlarda 29
üzvi maddələrin miqdarı artdıqda udma tutumu da yüksəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, turş qonur tayqa torpaqları təkcə Mərkəzi və Şərqi Sibirdə deyil, həm də başqa regionlarda da, xüsusilə Şimali Amerikada geniş yayılmışdır. Orada bu torpaqlar böyük qruplar təşkil edir və onların daxilində nəinki yarımtiplər, həm də tiplər ayrılırlar. Turş qonur tayqa torpaqlarının Şərqi Sibirin hidromorf (bataqlı) torpaqlar ilə geokimyəvi əlaqəsi lazımınca öyrənilməmişdir. Soyuq humid şəraitdə vulkan gilləri üzərində baş verən torpaqəmələgəlmə prosesləri xüsusi torpaqların əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Belə torpaqlar Kamçatkada yayılmışdır. Onlar üst kobud humus qatına malikdir ki, bu qatdan fulvoturşular yuyularaq turş mühitin yaranmasına səbəb olur. Bu torpaqların xüsusiyyətləri– onların narın dispers hissəsində amorf allofonoidlərin üstünlük təşkil etməsidir. Yakutiya–Vilyuy ovalığının torpaq örtüyü xeyli orijinaldır. Burada torpaqəmələgətirən süxurlar lösəbənzər gilicələrdən ibarətdir. Relyef əsasən en kəsiyi 1-3km olan termokarst çökəklikləri olan maili dalğavaridir. Yakutiya– Vilyuy ovalıqlarının bitki örtüyü tayqa zonası fonunda qara şam meşələri, mamırlı-otlu bataqlıqlar və toz ağacı sahələri ilə qarışan taxıl və taxıllı–yovşanlı bozqırların yayılması ilə fərqlənir. Çoxillik donuşluq 1m-yə yaxın dərinlikdə yerləşir. Burada donmuş açıq küləşi rəngli torpaqlar yayılmışdır. Onlar 3-4% humusu, zəif qələvi reaksiyası, 30
udulmuş kationlar arasında natrium olan çim qatına malikdirlər. Bu element torpaq aqreqatlarının dağılmasına və narın dispersli hissəciklərin yuyulmasına şərait yaradır. Bozqır bitkiləri altında tərkibində 6-10%-ə qədər humus olan qaratorpağabənzər bozqır torpaqları yayılmışdır. Udulmuş natriumun olması narın dispersli hissəciklərin torpaq profilinin üst qatlarından toplanma qatlarına (illüvial qata) aparılmasına səbəb olur. Geokimyəvi əlaqələnmə prosesi nəticəsində Yakutiyanın hidromorf torpaqlarında natrium toplanır. Buna iqlimin ekstrakontinentallığı və donuşluq üzərində duzların toplanması əlverişli şərait yaradır. Bir sıra rayonlarda, xüsusilə Lena və Vilyuy çaylarında subasarların üst terraslarında şoranlar nəzərə çarpır. 12.5. Tayqa-meşə zonası torpaqlarının bəzi coğrafi xüsusiyyətləri Nəhəng tayqa meşə qurşağı bir neçə iri torpaq vilayətlərinə bölünür. Məsələn, təkcə keçmiş SSRİ ərazisində torpaq – coğrafi rayonlaşma sxemi üzrə tayaq - meşə qurşağını bioiqlim xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı üç vilayətə ayırırlar: 1) Şərqi Avropa və Qərbi Sibir tayqasını birləşdirən Mərkəzi tayaq - meşə vilayəti. 2) Yeniseydən şərq tərəf yerləşən Şərqi Sibir donuşlu – tayqa vilayəti. 3) Kamçatka, Saxalin və Amurun aşağı rayonlarını əhatə edən Uzaq – Şərq tayqa - çəmən – meşə vilayəti. 31
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|