Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13.2. Qarışıq meşə torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri
- 13.3. Qarışıq meşə torpaqlarının genetik xüsusiyyətləri.
- Şəkil 13.2
əkinçiliyi çətinləşdirir. Qarışıq meşələrin torpaqlarında göl- buzlaq, su-buzlağı çöküntüləri də yayılmışdır. Valday dövrünün buzlaq törəmələrinin sərhəddində suayrıcı sahələri lösşəkilli örtüklərə malikdir, geniş qədim vadilərdə isə qədim allüvial qumsal çöküntülər toplanmışdır. Geniş ovalıqları əhatə edən su-buzlaq və qədim allüvial qumlar kvarsla zəngin olmaları və silikat qırıntılarının azlığı ilə fərqlənirlər.
Avropa ovalığında tayqa meşələrinin ən səciyyəvi avtomorf torpaqları çimli-podzol adlanan torpaqlardır. Onlar yalnız gillicəli torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində əmələ gəlirlər. Bu torpaqlar örtük gillicələr üzərində əmələ gəldikdə onların quruluşu daha aydın ifadə edilir. Torpaqəmələgətirən lösşəkilli gillicəli süxurlar üçün xas olan prizmavari strukturun meydana çıxması ilə qatın aşağı sərhəddini inamla müəyyən etmək olur. Qat bütün qalınlığı boyu, A 2 qatından gətirilmiş materialın pazşəkilli ağımtıl dilləri və çatların qleyli göyümtraq-ağımtıl divarları ilə kəsilir. Qarışıq meşələr zonasının çay aralarındakı torpaqların səthində bataqlıqlaşma prosesi baş verə bilir. Bu da öz növbəsində anaerob proseslərin inkişafına və ot bitkilərinin məhv olmasına səbəb olur, həmin yerlərdə sfaqnum mamırları inkişaf etməyə başlayır. Üst bataqlıqların landşaftlarında torflu-qleyli-podzol (qleyli- qalıq-podzol) torpaqlar əmələ gəlir. Onların profillərinin 36
xüsusiyyəti, ilk podzol qatı qalıqlarını saxlamaqla podzol səthidə qley qatının inkişaf etməsidir. Çimli-karbonatlı torpaqların və ya rendzinlərin profili qeyd olunan profillərdən
kəskin fərqlənir. Sonuncular, avtomorf şəraitlərdə kalsium karbonatla zəngin olan, torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində əmələ gəlir. Bu torpaqlar, Leninqrad vilayəti, Latviya və Estoniya respublikaları daxilində ordovik karbonat çöküntülərinin inkişaf etdiyi sahələr üçün xüsusilə səciyyəvidir. Bu yaylanın özülünün tərkibində çoxlu miqdarda yerli karbonatlı süxurların daşları olan, səthidən nazik moren gillicələri ilə örtülmüş, karbonatlı süxurlar təşkil edirlər. Estoniyada belə gillicələr rixk adlanır. Meşə altında, yerli karbonatlı süxurların qırıntılı materialları ilə zənginləşmiş belə nazik gillicələr üzərindəki çimli-karbonatlı torpaqların profili inkişaf edir.
Qarışıq meşələrin avtomorf torpaqları yaxşı ifadə edilmiş yuyan su rejimi şəraitində inkişaf edir. Atmosfer yağıntıları torpağa daxil olaraq və həll olan humus birləşmələri ilə zənginləşərək hər il torpaq–qrunt qatını
37
böyük dərinlikdə yuyur. Humus birləşmələri torpağın səthində olan cansız üzvi maddələrin parçalanması hesabına əmələ gəlir. Qarışıq meşələrdə mikrobioloji fəaliyyətin intensivliyi sayəsində tayqaya nisbətən töküntülər sürətlə dəyişilir və qarışıq meşələrin döşənəyi daha çox parçalanır. Döşənəyin miqdarı meşənin tərkibi ilə əlaqədardır. İynəyarpaqlı ağacların nisbət miqdarı artdıqca cansız üzvi maddələrin də miqdarı yüksəlir. Məsələn, Belorusiyada küknarlıqda döşənək ehtiyatı 500 s/h-dan çoxdur, iynəyarpaqlı-enliyarpaqlı meşələrdə isə 200 s/h yaxındır. Bu, iynə və enliyarpaqlıların müxtəlif tərkibə və müxtəlif davamlılığa malik olmalarından irəli gəlir. A
və A 1
qatlarında demək olar ki, üzvi maddələrin bütöv kütləsi cəmlənmişdir və canlı orqanizmlər tərəfindən seçmə yolu ilə udulan kimyəvi elementlər toplanmışdır. Qarışıq meşələr zonası şəraitində cansız üzvi maddələrin parçalanması zamanı xeyli miqdarda humin və fulvoturşular əmələ gəlir. Humin turşularının olması sayəsində o, boz rəng alır. Fulvoturşuların çoxluğu turş reaksiyanın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Suda yaxşı həll olan bu turşu bütün profil boyu su ilə paylanır. Humus turşuları ilə zənginləşmiş süzülən turş torpaq suyunun, torpaqların profilinə çox güclü təsir göstərməsi şübhə doğurmur. Lakin bu prosesin mexanizmi haqqında vahid fikir yoxdur. Bir sıra alimlər belə hesab edir ki, bu torpaqların profilinin əmələ gəlməsində silikatların parçalanması və azad olmuş silisium, alüminium, dəmir oksidlərinin profilin üst hissəsindən çıxarılıb onların bir 38
hissəsinin illüvial qatda çökməsi nəticəsində açıq rəngli A 2 qatının yaranmasıdır. Torpaq və qrunt sularında silisium, dəmir və başqa kimyəvi elementlərin daim olması bu fikri təsdiq edir. Başqa torpaqşünaslar açıq-boz qatın əmələ gəlməsini torpağın yuxarı qatının mövsümü olaraq su ilə zənginləşməsi və reduksiya, oksidləşmə şəraitlərinin vaxtaşırı bir-birini əvəz etməsinin nəticəsi kimi izah edirlər. Bu halda dəmirin bir hissəsi iki valentli formada yuyulub aparılır, bir hissəsi yenitörəmələr şəklində birləşir və torpağın üst hissəsində açıq rəngli qat əmələ gəlir. Faktlar göstərir ki, təsvir edilən torpaqların profillərinin əmələ gəlməsində süzülən torpaq sularının təsiri altında dispers hissəciklərin yerdəyişmə prosesləri mühüm rol oynayır. İlk dəfə K.A.Qlinka (1924) tərəfindən əhəmiyyəti qeyd edilən bu proses 50 – ci illərdə Qərbi Avropa torpaqşünasları tərəfindən (F.Dyuşofur, J.Ober, P.Kundler və b.) hərtərəfli öyrənilmiş və lessivaj
adını almışdır. Torpaq qatlarının kimyəvi analizlərinin məlumatları göstərir ki, silisium oksidinin miqdarı profilin yuxarı hissəsində bir qədər çox olur, suların gətirib topladığı qatda isə onun miqdarı bir qədər azalır, başqa oksidlərin miqdarı isə çoxalır. Məlumdur ki, kimyəvi elementlərin əsas hissəsi torpaqda oksidlər formasında deyil, minerallar şəklindədir. Buna görə, torpağın genetik qatlarının qanunauyğun dəyişilməsini anlamaq üçün, profil üzrə mineralların paylanmasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Qranulometrik analizlər tamamilə dəqiq göstərir ki, B qatında narın dispersli hissəciklərin miqdarı kəskin surətdə artır. A 0 qatında fulvoturşularla zənginləşən turş 39 Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|