Etnologiya uzb

 
67 
 
sehrli tajribasidan tashqari har bir avstraliyalik ayrim kasallik va yaralarni davolash ywllarini ham 
bilgan.  Ular  ibtidoiy  tabobat  qwlga  kiritgan  barcha  bilimlardan  foydalanganlar,  maxsus 
tayyorlangan  tarkibiy  dorilarni  ham,  wsimlikdan  qaynatilgan  va  kukun  holidagi  dorilarni  ham 
ishlatganlar,  qon  oqishni  twxtatish,  singan  joyni  tuzatish  kabi  jarrohlik  usullaridan  xabardor 
bwlganlar. 
Polineziya  va  Yangi  Zelandiya  xalqlari:  Tinch  okeanining  markaziy  qismida  keng, 
taxminan  bir  million  kvadrat  kilometr  suv  sathidagi  son-sanoqsiz  katta-kichik  orollardan  iborat. 
Polineziya  («Kwp  orollik»)  shimoda  Gavayya  arxipelagi,  janubda  eng  katta  qwshorol  –  Yangi 
Zelandiya  va  sharqda  Pasxa  uchburchagi  joylashgan.  Asosan,  vulqon  va  marjonlardan  paydo 
bwlgan  Polineziya  orollari  (Yangi  Zelandiyani  hisobga  olmaganda)  26  ming  kvadrat  kilometrdan 
hududga  ega,  shundan  17  ming  kvadrat  kilometri  faqat  gavayya  arxipelagiga  tegishli,  220  ta  orol 
esa har bittasi bir kvadrat kilometrdan ham kam joyni egallaydi. 
Polineziyaning  tabiati  va  hayvonot  dunyosi  ancha  qashshoq  bwlib,  hududining  kwp  qismi 
adabiy yashil tropik wrmonlar va savannalardan iborat. Okean yuzida minglab mayda orol va riflar 
paydo bwlib, ba`zan ywqolib ketadi. Polineziya hududiga Yangi Zelandiya (uning hududi 265 ming 
km
2
)dan  tashqari  twqqizta  katta  arxipelag  –  Gavayya,  Samoa,  Jamiyat  orollari,  Markiz,  Tonga, 
Tuamotu,  Kuk,  Tubuan,  Ellis  va  boshqa  juda  kwp  yirik  hamda  mayda  orollar  kiredi.  Yangi 
Zelandiya  hozir  uch  milliondan  ortiq  aholi  bwlsa,  umuman  Polineziyada  1,5  mln.ga  yaqin  kishi 
yashaydi. Wtgan asrning oxiriga kelib Okeaniya aholisining soni 10 million kishidan oshib ketdi. 
Ichki  jamoa  munosabatlararo  va  jamoalararo  wzaro  munosabatlar  dastlab  qavm-
qarindoshchilik  va  urug`chilik  bilan  belgilangan.  Jamoa  va  qabilalar  wrtasida  turli  moddiy 
buyumlar,  ishlab  chiqarish  vositalarini  ayrboshlash  ancha  rivojlangan.  Savdo-sotiq  ishlarida  pul 
vazifasini  chig`anoqlar  tizmasi,  paket  tuz,  chwchqaning  swyloq  tishi,  toshbolta  va  hokazolar 
bajargan. 
Diniy  e`tiqodda  buyuk  tabiat  xudolariga  sig`inish  kuchli  bwlgan.  Butun  Polineziyada  twrtta 
xudo – Tane, Tu, Rongo, Tangaroa – tabiat kuchlarini ifodalaydi. Shuning uchun ham, kosmogonik 
afsona  va  rivoyatlar  keng  tarqalgan.  Shunisi  qiziqki,  xalq  ijodining  asosiy  ma`nosi  olam  va  inson 
bepoyon  Okeaniya  orollarini  izchillik  bilan  egallashi  tarixidan  kelib  chiqqan.  Barcha  afsona  va 
rivoyatlarning bosh qahramonlari jasur dengizchilar, yangi er va arxipelaglar axtaruvchi sayyohlar 
ekanligi shundan. Diniy e`tiqodlarning xususiyati har bir inson tug`ilishi bilan qudratli g`ayritabiiy 
kuch-managa ega bwlishdan iborat. Mana juda xavfli bwlib, birovga tegsa wlim keltirishi mumkin. 
U tabaqalarga qarab har xil kuchga ega, qullarda mana bwlmagan, ammo buyuk boshliqlar qudratli 
mana  egasi  hisoblangan.  «Mana»    tushunchasi  «tabu»  -  swzi  bilan  bevosita  bog`liq.  Nimaiki 
managa ega bwlsa, wsha narsa xavfli, ya`ni unga tegish man qilingan – tabu qwyilgan. Tabu swzi 
asli  Polineziyada  paydo  bwlib,  uni  dastlab  Evropaga  atoqli  dengiz  sayyohi  Kuk  keltirgan.  Tabu 
orolliklarda juda keng tarqalgan jamiyatdagi kasta (tabaqalanish) tizimini ifodalaydi. 
Barcha  diniy  urf-odat  va  marosimlar  kohinlar  qwlida  bwlib,  ular  merosiy  kasta  hisoblangan. 
Kohinlar ham tadaqalangan, ba`zilari ibodatxonalarda xizmat qilsa, ayrimlari tabibchilik, folbinlik 
bilan  shug`ullanganlar.  Qabila  boshliqlari  bilan  kohinlar  qavm-qarindoshchilik  munosabatiga 
kirishganlar. Ibodat qilish – ashula aytish yoki duo wqish, qurbonlik qilishdan iborat bwlgan. 
Anchadan  beri  mustaqil  davlat  hisoblangan  (1907-yildan  dominion  hududiga  ega)  Yangi 
Zelandiyaning 3,2 milliondan ortiq aholisining 80%i Buyuk  Britaniya va  Irlandiyadan kelgan, tub 
aholi  –  maorilar  esa  hozir  taxminan  300  ming  kishini  tashkil  qiladi,  xolos.  Asosiy  er  egalari  – 
fermerlarning  kwpchiligi  shaharda  yashaydilar,  fermerlarda  joylashgan  uylarda  esa  asosan, 
yullanma ishchilar yashaydi. Yuksak darajada rivojlangan qishloq xwjaligi sohasida hozir aholining 
12%i  band.  Sanoatning  asosiy  tarmoqlari  –  noz-ne`mat  va  oziq-ovqat  tayyorlash  hamda  tog`-kon 
sanoatidir. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati, avtomashinalarni yig`ish va taxmirlash 
korxonalaridan  iborat.  Keyingi  iyllarda  AQSh,  Yaponiya  va  Avstraliya  sarmoyasi  yordamida  bir 
qancha qog`oz va yoqochni qayta ishlash korxonalari, alyuminiya savodi qurilgan. 
Melaneziya  va  Mikroneziya  xalqlari:«Qora  orollar»  deb  atalgan  Melaneziyaga  papuaslar 
wlkasi  –  Yangi  Gvineya,  Birmark  arxipelagi,  Yangi  Gebrid,  Fidji,  Yangi  Kaledoniya  va  boshqa 
mayda orollar kiradi. Mustamlaka arafasida papuaslar va melanehiyaliklar xwjalik jihatdan deyarli 

---

 
68 
 
bir darajada turganlar. Ularning xwjaligida eng bosh soha topik tipdagi qashshoq bwlganligi tufayli 
ovchilik deyarli rivojlanmagan. 
Melaneziyaliklarning  asosiy  qurollaridan  toshbolta,  nayza,  choqmor,  wq-yoy  (Yangi  Gebrid 
orollarida  eng  muhim  qurol),  palaxmon  kabilar  keng  tarqalgan.  Mudofaa  uchun  ba`zan  yog`och 
yoki twqima qalqon ham ishlatilgan. Idish-tovoqlarni yag`och va bambukdan, kokos yong`og`idan 
yoki  qovoqdan  yasaganlar.  Charxsiz  kulolchilik,  savat,  bwyra,  xalta,  yelpig`ich,  kabi  buyumlarni 
twqish keng rivojlangan. Ammo gazlama twqishni bilmaganlar, tapa (maxsus daraxt qobig`i)dan va 
wsimlik yaprog`idan etakli belbog` va hokazo tikilgan. 
Melaneziyada  patriarxal  quldorlik  paydo  bwlgan.  Qullar  harbiy  asirlar  hisobiga  twldirilgan. 
Patriarxal  tipdagi  juft  nikoh  uncha  mustahkam  bwlmagan.  Butun  jamoa  ishlarini  belgilab  va 
boshqarib  turuvchi  qavmi  qarindoshlik  munosabatlari  ancha  wzgargan,  katta  qalin  twlash, 
kwpxotinlik  paydo  bwlgan.  Gvineyaga  borgan  Ya.Volnevich  swnggi  wn  yillikda  kelin  bahosi  wn 
hissa oshganligi tufayli boy tabaqadagilar bir necha xotin olishga qodir bwlib, kambag`al yigitlarga 
uylanish qiyinlashganligini qayd qiladi. Oqibatda poligam nikoh kuchaygan. 
Eri  wlganda  xotini  ancha  vaqt  motam  tutgan,  keyin  erining  jasadini  qabrdan  kovlab  olib 
ariqda  yuvgan,  kalla  suyagini  maxsus  twr  xaltaga  solib  wzi  bilan  olib  yurgan.  Kukuku  qabilasida 
kishi  wlgandan  keyin  jasadni  uyda  maxsus  ustanga  yotqizib  bir  oycha  dudlatib  quritganlar,  swng 
chiptaga wrab qabristonga eltib qwyganlar. Motam belgisi sifatida erining kalla suyagi yoki ba`zan 
bir  skelet  suyagini  taqib  yurish  umrining  oxirigacha  swzilishgan  hollari  kuzatilgan.  Faqat 
qaynog`asi  yoki  qaynisining  ruxsati  bilan  beva  ayol  motamni  tugatib,  yangi  turmush  qurishi 
mumkin  bwlgan.  Ilgari  ayrim  qabilalarda  bolasi  wlgan  ayol  bir  barmog`ini  motam  belgisi  sifatida 
kesib tashlagan va bwyniga osib yurgan. 
Papuas  va  melaneziyaliklarning  diniy  e`tiqodida  mana  tushunchasi  muhim  rol  wynagan. 
Mana  tabiatning  turli  hodisalari,  arvohlar,  boy  kishilar  bilan  bog`liq  qandaydir  qiyofasiz  kuch 
hisoblangan.  Eng  kuchli  mana,  odatda,  qabila  boshliqlari,  erkaklar  ittifoqi  rahbarlari  va  ularning 
arvohlariga xos bwlib, ularga sig`inish keng tarqalgan. Yangi Gebrid orollarida tabiat ruhlariga itoat 
kuchli  bwlgan.  Ajdodlarning  arvohlariga  sig`inish  e`tiqodi  wliklarning  kalla  suyagini  maxsus 
muqaddas  joylarda  saqlash  odatini  yaratgan.  Ibtidoiy  jamoa  tuzumidan  sinfiylikka  wtish  davriga 
xos  turli  animistik  tasavvurlar,  sehrgarlik  e`tiqodi  (ayniqsa,  boshliqlar  manasi  kuchi),  dahshatli 
prvohlar  obrazi  va  u  bilan  bog`liq  marosimlar  melaneziyaliklarning  ma`naviy  madaniyatiga  ta`sir 
etgan. 
Mikroneziya  xalqlarning  tillari  kam  wrganilgan,  ammo  swnggi  klassifikatsiya  ma`lumotlari 
malayya-polineziya 
turkumi 
avstroneziya 
til 
oilasiga 
oid 
ekanligini 
tasdiqladi. 
Mikroneziyaliklarning kwp qismi mazkur til oilasining sharqiy yoki okeaniya shoxobchasiga kiradi. 
Shulardan  eng  kattalari  Gilbert  arxipelagidagi  tungaru  (64  ming  kishi)dir.  Sof  okeaniya  tilida 
swzlashadigan Sharqiy Mikroneziyada 10 ta xalq yashaydi. G`arbiy shoxobchasiga oid belau xalqi 
(15  ming  kishi)  G`arbiy  mikroneziyada  yashaydi.  Bulardan  tashqari  kwp  sonli  metislar  va 
immigrantlar ham mavjud. 
Mikroneziyaliklarning xwjaligida serunum erlar  kam bwlganligi tufayli faqat kokos palmasi, 
shakarqamish, non daraxti wstiriladi. Aholisi asosan, baliqchilik bilan kun kwradi. Mayda orollarda 
qisman  wziga  xos  madaniyatga  ega  bwlgan  dengiz  kwchmanchilari  deb  nom  olgan  qabilalar  ham 
yashaydi.  Baliq  ovi  ashyolarini  tayyorlash  ancha  rivojlangan:  30-40  metr  keladigan  yog`och 
tolalardan twqilgan twrlar, bambukdan pwpak va hinjilardan qarmoqlar, xivichdan yasalgan har xil 
twrlar, sanchqi va hokazo.  
 
 
 

---