Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
Yüklə 4,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 193
Şeyx Əli Lalanı tapıb bir məclisdə oldular... Şeyx Əli Lala Türkistanda idi (14,342- 344).
“Həsənoğlu anadilli poeziyamızın ilk qüdrətli təmsilçilərindən biri kimi məşhurdur. XIV əsrin tatar-qıpçaq şairi Seyfi Sarayi (1321-1396) Şeyx İzzəddinin “Apardı kön- lümü...” qəzəlinə nəzirə yazmış, həm həmin qəzəlin, həm də nəzirə S.Saraylının Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərini türkcəyə etdiyi tərcüməyə əlavə olunmuşdu. Bu o deməkdir ki, Həsənoğlu ya S.Saraylı ilə çağdaş idi, ya da ondan əvvəl yaşamışdı. İkin- ci daha mötəbər dəlil isə odur ki, Həsənoğlunun mürşidi Şeyx Cəmaləddin Əhməd Zakirin mürşidi, yəni Şeyx İzzəddinin mürşidinin mürşidi olmuş Şeyx Rəziyəddin Əli Lala (1170-1245) miladi tarixlə 1245-ci ildə vəfat etmişdir (9,13). İzzəddinin mürşidi olmuş Şeyx Camaləddin Əhməd Zakir (16,237) görkəmli təriqət rəhbəri, öz dövründə “Şeyxuş-şuyux”, “Şeyx ül-islam” sayılan Rəziyəddin Əli ibn Səid ibn Əbdül Cəlil əl-Lala əl-Qəznəvinin (1170-1245) mürid və xəlifələrindən olmuşdur. Şeyx Rəziyəddin Əli Lala isə öz növbəsində şöhrətli sufi, təsəvvüfdə mü- hüm qollardan olan “Kübrəviyyə”nin müəssisi Şeyx Nəcməddin Kübra əl-Xarəzminin (1145-1226) müridi və onun xanəgahına bağlı bir şəxs kimi tanınmışdır. Eyni zaman- da Şeyx Rəziyəddinin atası Şeyx Səid Lala əl-Qəznəvinin tanınmış təriqət şairi və mütəsəvvüf poeziyanın ən istedadlı nümayəndələrindən sayılan Həkim Sənai Qəznəvi (1071-1141) ilə əmioğlu olduğu barədə məlumatlar var. Qaynaqların verdiyi bu so- rağa əsasən, Şeyx Rəziyəddinə həkim Sənai Qəznəvinin səcərə etibarilə eyni nəslə mənsub olduğunu söyləmək mümkündür. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında Şeyx İzzəddindən başqa Həsənoğlu təxəllüslü başqa bir şair bəlli deyil. İkincisi isə Həsənoğlunun ideya sələfi və mürşidinin mür- şidi Şeyx Rəziyəddin Əli Lala türk təsəvvüf poeziyasının ustad sənətkarlarından və tanınmış ürfan başçılarından Şeyx Əhməd Yəsəvinin məslək və əqidə yolu ilə bir şəxs XIII-XIV əsrlər anadilli lirik şeirimizin inkişaf yolu olmuş, hətta bir müddət Yəsəvi xanəgahında hikmət öyrənmişdi. Ə.Yəsəvi isə əruz vəznli şeirlərlə yanaşı, heca vəznində təsirli ilahi nəfəslər söyləmişdir. Deməli, İ.Həsənoğlu öz yaradıcılığın- da həm əruzun, həm də formaca Əhməd Yəsəvinin irsindən bəhrələnə bilərdi, çünki o etiqadca Yəsəviliyə yaxın bir sənətkar idi (4,13-15). Qütbiddin Heydər (q.s.): Yəsəviliklə qələndəriliyin sintezindən yaranan heydərilik təriqətinin banisi isə 1221-ci ildə vəfat etmiş Qütbiddin Heydər idi. Türklər arasın- da geniş yayılmış təriqətlərdən olub, monqol istilasına qədər Orta Asiya, Xorasan və Azərbaycanda böyük nüfuza sahib idi. XIII əsrdən Anadoluda yayılmağa başlayan heydərilər qələndərilərlə eyni inancı və həyat tərzini bölüşürdülər. Səfəvilik təriqəti
194 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî heydəriliyin bir növ sonrakı forması idi. Türkiyə Səlcuqlu dövlətinin paytaxtı Konya- da Hacı Mübarək adlı heydəri dərvişinin dərgahı vardı. Mövlana Cəlaləddin Rumiyə dərin təsir göstərən bu heydəri şeyxinin yaxın dostlarından biri də Şeyx Məhəmməd Heydəri olmuşdu. Bağbanlıqla məşğul olan həmin şeyx kəramətləriylə məşhur idi (14,438). Anadoluya Xarəzmdən gələn yəsəvi dərvişləri, Xorasandan köçən Qütbiddin Heydər dərvişləri söylədikləri türkcə şeirlərlə müridlərinə önçülük etmişlər. Hakim Ata (r.t.):Adı Süleymandır, Xoca Əhməd Yəsəvinin mürididir.Süleyman, hələ kiçik yaşlarından ustadlardan dərs almağa başlayır. Təbii ki, o zamanların təbirinə uyğun olaraq, ilk dərsinə Qurani Kərimlə başlayır. Məktəbə gedərkən Quranı Kərimi yanında yox, başı üstündə götürərmiş. Müqəddəs kitaba belə bir sayğı göstərən uşaq hər dərsdən çıxarkən arxasını da məktəbinə çevirməzmiş. Bir gün onun bu halını Xoca Əhməd Yəsəvi həzrətləri görür və bəyənir. Süleymanı yanına alır (təbii ki, ilk mürşidinin və valideynlərinin izni ilə), on yaşında Əhməd Yəsəvi həzrətlərinə tam razı qaldığı halına gəlir (14,439). Günlərin birində Xızr ə.s. Xoca Əhməd Yəsəvinin yanına gəlir. Xoca bir neçə uşa- ğı odun toplamağa göndərir. Odunları toplayıb qayıdınca yağış yağır, bütün toplanan odunlar islanır, həmin uşaqların arasında olan Süleyman topladığı odunları paltarına büküb gətirir. Süleymanın gətirdiyi quru odunlar yanır, digər odunlar da həmin odun təsiri ilə alovlanır. Xızr əleyhissalam ə.s. bu işin sirrini öyrəndikdən sonra Süleymandan razı qalır və bu hərəkətinə görə ona “Ey fərzənd, hakimanə iş gördün, bundan sonra adın Hakim olsun!” – deyir. Ona çoxlu xeyir-dualar edir. Hakim Süleymanın içi nura qərq olur. Xı- dır əleyhissalam, onun feyzindən digər insanların da istifadə etməsini əmr buyurunca, hikmətlər (mənzumə) söyləməyə başladı. Əhməd Yəsəvi həzrətlərindən duyduqlarını şeirlərlə digər insanların yoldaşına ötürdü. Həmin şeirlərdən birini Nəvai əsərdə göstərir:
Ismail Ata (a.r.): “Zaxiran Xoja Axmad Yassaviy (k.s.)ninq İbroxim ato otliğ inisi- ninq uğlidur va xolaninq muridi va nazar kilğonidur va anqa muridu asxob bulubdur. Va karomatu makomat va xavoriki odot benixoyat va yeşi yuzqa yakin. Va avlodi un etti ya on sekkiz var idi va olamdin utarda avlodiorasidin Osxok Atoni uz koyimma-
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 195
komi kilib olamdan utubdur” (14,439). İsmayıl Ata Seyyid Atanın ən məşhur xəlifəsi mərtəbəsinə ucalmışdı. Keşliğ Ata (a.r.): “Samarkandininq Keş otliğ mavzeidindur.Xamono yanqa yasok nisbati bor ekandur. Ul taklifdin xotiri malul bulub, Turkistonda XojaAxmad Yassaviy mazoriğa borib, riezatlar tortib, işiqa kuşodlar etqandur. Andin Çin mulkiqa tuşub, ul xalk muridi bulib, anda elqa peşvo bulubdur va mazori xamul mulkdadur va omorat va mujovirlar utayyindur” (14,443). Seyyid Ata (a.r.): “Xoja Axmad Yassaviyninq karobatidur. Riyezat bila mujoxada- lar tortibdur. İşi ul erqa etqan ekandurki, debdurki, mən va Axmad tenqaştuk, mən bi- yikrak erdim. Ani bazi xam siedatka mansub kulubdurlar. Va turk ulusida “Ato” derlar. Va bu şoxrati bağoyat kupdur va davomiz suzi xam kup” (14,443).Seyyid Ata (əsl adı Əhməd) Türkistan övliyalarının böyüklərindən, Zəngi Atanın dörd böyük xəlifəsindən biri olub. Rəsulullah əfəndimizin (əleyhissalam) mübarək nəvələri Həzrəti Hüseynin nəslindəndir. O, Buxara mədrəsələrində elm öyrənərkən ruhunutəsəvvüf aləminə təslim edir. Beləliklə, dörd ayrılmaz dost birgə elm və əməldə ixlas əldə etmək, ka- mil iman sahibi olmaq qərarında qətiləşirlər:sonralar həmin gənclər Uzun Həsən Ata, Sədrəddin Məhəmməd Ata və Bədrəddin Məhəmməd Ata adlarını daşıyırdılar. Bu dörd gənc, Buxarada mədrəsəni tərk edib, bir təsəvvüf alimi axtarmaq üçün yola çıxırlar. Uzun elm-irfan yolu qət etdikdən sonra könlündəki pərdələri açılır, irşad mərtəbəsinə çatır, naxışları kamal mərtəbəsinə qovuşur. Əhməd Yəsəvi həzrətlərinin, zəngin Ata silsiləsiylə gələn yolunun davamını təşkil edən ikihalqadan biri olur. Bobi Mo Hüseyin (a.r.): “Kibari maşoyixdundir. Derdurlar ki, Xoja Axmad Yas- saviy (k.r.)ğa kiçik erkanida tarbiyat kilğandur. Va aninq xonavodasin buzurqlukka Movarounnaxr eli musallam tutubdurlar” (14,443). Deməli, Həzrəti Əlişir Nəvai “Nəsaim ül-məhəbbət” əsərində on təsəvvüf aliminin hekayətində Xoca Əhməd Yəsəvinin (özü də daxil olmaqla) adını xüsusi olaraq qeyd edir (Xoca Yusif Həmədani, Kusam Şeyx, Şeyx Rəziyuddin Əli Lala Qəznəvi, Xoca Əhməd Yəsəvi, Kutbiddin Heydər, Hakim Ata, Ismail Ata, Keşliğ Ata, Seyyid Ata və Bobi Mo Hüseyin) və həmin məşhur sufi şeyxlərdən bəhs edərkən onları Əhməd Yəsəvinin müdirləri deyə hörmətlə təqdim edir. Bəzən iki cümləlik təqdimatda X.Ə.Yəsəvinin adını çəkməklə o şəxs haqqında tam təsəvvür əldə etmək mümkün olur. Amma bu o demək deyil ki, Yəsəvi izi elə bu on övliyanın bioqrafisindən ibarətdir. Yüklə 4,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|