Birinchidan, bitta hodisani turlicha fikrlar, tushunchalar,
tushuntirishlar, ularni ajratishga turlicha yondoshishlar hech ham uni
tashvishlantirmasligi kerak. Aksincha, bunday turlicha fikrlarni k rib
ularni bir-biri bilan solishtirish dalillarini tushunishga va qarorga
kelishga t risini tanlashga harakat qilishi kerak. Bunday yondashish
aniq nuqtayi nazardan oddiy haqiqatni bilib olishning eng samarali
usulini bildiradi. Demak, ba'zi ijtimoiy psixologik hodisalarni
137
tushuntirishda farqni sezib qolganingizda hech ham hayajonlanmang,
balki xursand b ling, ylab k rishga imkoniyat mavjud va
muammoga z qarashlaringizni ishlab chiqish imkoniyati b ladi.
Ikkinchidan, agarda qituvchi ilmiy adabiyotlarda uchraydigan
turli nuqtai nazarlarni z ta'riflari bilan tushuntirib bergani metodik
mazmunda foydali b lsa, bu talaba uchun muammoni rganish
b yicha jiddiy va qiziqarli ishlar uchun oson b ladi.
Uchinchidan, talabalarga quv mash ulotlarida bitta muammo
b yicha bir necha nuqtayi nazarlarni rganib chiqish kerak
b ladigan masalalarni yechish topshiriladi. Bu misollar talabaga
muammoga turlicha nazariy yondashishlarni taqqoslash va tahlil
qilishga, mavjud ilmiy qarashlarni qaysi birini q llash va nima
uchunligiga rgatadi, keltirilgan savollardan eng qaysi biri ayni ana
shu turlariga kiradi.
Qanday b lsa ham zamonaviy ijtimoiy psixologiya nazariy va
amaliy y nalishlarda ancha muvaffaqiyat bilan rivojlanib kelmoqda.
Metodik mazmunda fanning tarixiga nazar solib chiqish maqsadga
muvofiq b ladi, bu talablarning quv faoliyatiga yaxshi ta'sir
k rsatadi va fanni rganishga yordam beradi. Mustaqil ishlash uchun
talabalarga quyidagi quv topshiriqlarni taklif etish mumkin, ularni
seminar va amaliy mash ulotlarida muhokama qilish mumkin b ladi.
Buning uchun ularni davra suhbati, amaliy yinlar, ijtimoiy psixologik
treninglar ssenariylari va rejalariga kiritish kerak. Savol va masalalardan
ba'zilarini balki ma'ruzalarda qituvchi dastlab tushuntirib tishi
talab etiladi.
Bu masala ijtimoiy psixologiyaning predmeti haqidagi birinchi
topshiriqqa taalluqli.
1. Adabiyotlarda «ijtimoiy-psixologiya» tushunchasiga turlicha
ta'riflar beriladi va ijtimoiy psixologiya fani predmetini tashkil etuvchi
muammolar tartibi beriladi. Ular turli mualliflar tomonidan bildirilgan
b lib, bir-biridan farq qiladi. Ularni diqqat bilan qib chiqing va bu
nuqtayi nazarlardan birini tanlashga harakat qiling. Agarda bu nuqtayi
nazarlardan hech biri t ri b lib chiqmasa, zingiz shaxsiy nuqtayi
nazaringizni ifoda etishga harakat qilib k ring.
Ijtimoiy psixologiyaning turlicha qarashlari mana shulardir:
a) bu insonlar munosabatlari muammolarini uning shaxslararo
(«men», «boshqalar») va guruhlararo («Guruh» «Guruh») shakllarda
rganadigan fandir, ya'ni makroguruhlar (aloqa qiluvchi) sonida va
mikroguruhlar rtasidagi odamlar munosabatlarini rganadi.
b) bu fan odamlarning ijtimoiy guruhlarda ishtirok etishlari
hodisasi sabablari, ularning hulqi va faoliyati qonuniyatlarini rganadi
hamda bu guruhlarning zaro psixologik tavsiyanomalarini, shu bilan
138
birga katta ijtimoiy guruhlar (xalq, millat, professional guruh), kichik
guruhlarning (jamoalar, oila, d stlar guruhi) va boshqalar.
d) bu fan turli ommaviy hodisalarning psixologik tomonlarini
rganadi (taqlid qilish, ta'sirlanish, mish-mishlar, sarosima, moda,
odatlar, an'analar).
e) ijtimoiy psixologiyaning predmeti ijtimoiy hayotning (siyosiy,
iqtisodiy, ma'naviy, turmush ...) turli shakllari psixologik aspektlarini
va mos ravishda:* siyosiy hayotning ijtimoiy psixologiyasi, bozor
iqtisodiyotining ijtimoiy psixologiyasi, san'at va madaniyatning ijtimoiy
psixologiyasi, turmush ijtimoiy psixologiyasi va shu kabilar.
Mualliflarning (G.M.Andreva, A.V.Petrovskiy, B.D.Parigina,
M.R.Bityanova, K.K.Platonova, E.S.Kuzmin, R.S.Nemov va boshq.)
mulohaza va dalillarini k rib chiqing va bir xulosaga keling: ijtimoiy
psixologiyaning predmetini ta'riflashning qaysi biri sizningcha t ri,
agarda bu faiining amaliy ahamiyatidan kelib chiqadigan b lsak.
Ushbu savol talablari uchun qiyin b lishi mumkin, chunki «ijtimoiy
psixologiya» kursi predmeti va masalalari haqidagi birinchi ma'ruzada
qituvchi ushbu savolga javob topishga quvchilarga yordam berish
uchun ma'lum nazariyani sharhlab berishga t ri keladi. Buning
uchun faoliyatni boshlanishdagi jamoat, jamoa va shaxsning ham
ehtiyojlarini qondiruvchi sifatida talqin qilishdan iborat b lgan
«Ijtimoiy psixologiya* tushunchasining genetik boshlanishini
k rsatishgina yetarli hisoblanadi, bu uning — birinchi tomoni,
ikkinchidan b lsa, shaxsni jamoani va ijtimoiy jarayonda, ya'ni
zining kelib chiqishi b yicha ijtimoiy faoliyatda munosabatlar
mahsuloti sifatida tushunilishi. Shuning uchun «insonning hayotiy
munosabatlari yuzaga keladigan ijtimoiy — tarixiy sharoitlarni tahlU
qilish birinchi navbatda inson faoliyat yuritadigan aniq bir ijtimoiy
guruhlarni va har bir bunday guruh ijtimoiy aloqalar keng siyosatining
elementi ekanligi ijtimoiy mehnatni taqsimlash vaziyatlarini tahlil
qilishdan tashkil topadi.
Ijtimoiy psixologiyani bunday tushunish turli ilmiy tizimlarda taklif
etilgan har qanday uni tushuntirishlardan tubdan farq qiladi*.
Shunday qilib, ijtimoiy psixologiya har biri alohida shaxs
individning guruhlarda zaro munosabatlari sifatida ishtirok etuvchi
faoliyati jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar mahsuloti
hisoblanadi degan nuqtayi nazardan insoniyat psixologiyasini
rganadi. Shuning uchun ijtimoiy psixologiya insonning guruhda
yuzaga keladigan munosabatlari sharoitlarini rganish ham kerak.
Bunday tushuntirish predmetning zini k rsatibgina qolmay,
balki, nima uchun aynan uni, boshqa biror narsani emas, ayrim
mualliflarning predmetni ta'riflashlarida ishtirok etgan boshqa
narsalarni rganmasligini tushuntiradi. Agar qituvchi fan predmetini
139
bunday ta'riflanishi ma'nosini ochib bersa unda talabalarni ishontira
oladi. Talabaga nima uchun boshqa tushuntirishlar t ri kelmasligini
k rsatishning zi qoladi.
2. «Ijtimoiy psixologiya» tushunchasining qaysi bir ta'rifga amal
qilmaslik s zsizdir: u z predmetiga albatta guruhlar psixologiyasini
kiritadi, quyida aytib tilgan guruhlar klassifikatsiyasi (G.M.Andreyeva
b yicha) bilan tanishib chiqib ularning har birini ta'riflab bering
(agarda mumkin boisa mantiqiy tartibli va qat'iy defferensial) va
guruhlar har bir turlari b yicha bittadan misol keltiring:
— shartli, haqiqiy, laboratoriya, rasmiy, norasmiy, tabiiy, katta,
kichik, difruz, nominal, jamoa, professional, referentli (shu jumladan,
ijobiy, salbiy normativ, taqqotsiy, ijtimoiy — taqqosliy).
Talabalarga topshiriqlar: guruhlarning har bir turlariga zingiz
misollar keltiring.
3. Ijtimoiy psixologiya mazmuni quv perdmeti sifatida «ijtimoiy
psixologiya rganish bilan shu ullanadigan haqiqiy guruhlardan»
tashkil topadigan degan nuqtayi nazar mavjud (M.P.EHTHHOBa
CouHajibHaH ncHxojioraa - M. 1994. — 570).
Talabalarga topshiriq: boshqa hamma guruhlar bilan ijtimoiy
psixologiya shu ullanmaydimi? degan savol haqida siz nima deb
ylaysiz? Bu savollarni seminar mash ulotlarida muhokama etishga
tayyor boiing.
4. Katta va kichik guruh orasidagi prinsipal psixologik farq
nimada?
5. Pedagog, rahbar, amaliy psixolog uchun u ishlaydigan jamoa
ichida norasmiy guruh borligi haqidagi maiumot amaliy ahamiyatga
ega boiadimi? Agarda ahamiyatga ega boisa, unda u nimadan iborat
boiadi?
6. Bitta guruh bir vaqtning zida «referent», «shartli», «katta»,
«tabiiy», «ijtimoiy», «norasmiy», «nominal», guruh boia oladimi?
Agarda shunday boisa, z javobingizni isbotlab bering. Agarda
bunday b lmasa bu guruhlardan qaysi birini chiqarib tashlash kerak?
7. «Jamoa-ijtimoiy qimmatli hamkorlik faoliyatida rivojlanishning
yuqori darajasiga erishgan umumiy maqsadlar va vazifalari bilan
birlashgan odamlar guruhidir». Jipslashgan va ancha oldin uyushgan
jamoatchilar t dasini qanday ta'riflash mumkin? Guruh ichidagi
aloqalari darajasi b yicha u jamoaga xshadi, lekin uning a'zolari
birgalikda faoliyati ijtimoiy y nalganligi b yicha jamoaga qarama-
qarshidir. Ana shunday ijtimoiy qarama-qarshi y nalishli guruhning
qaysi biriga kiritgan boiar edingiz, shunga xshash boshqa guruhlarni
k rsating.
8. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy obyektini (guruhlar hamma
turlarini) rganish asosida bu fanning amaliy psixologik, pedagogik
140
rahbar faoliyatidagi rolini qanday qilib ifoda etish mumkin: bu talabaga
b lajak amaliy ishiga psixologiya fanning bosh^a sohalari bera
olmaydigan nimani berish mumkin?
9. Guruhda odatda, yetakchisi b ladi, u rasmiy lahbar b Hshi
mumkin yoki u b lmasligi ham mumkin, u tayinlangan, hatto guruh
tomonidan saylangan rasmiy rahbardan nimasi bilan psixologik farq
qiladi?
10. Ikkita fikrni taqqoslang: a) rahbarni hurmat qilish kerak,
faqatgina shunda jamoada yaxshi psixologik muhit va jamoa
a'zolarining hamkorlikdagi samarali faoliyati b ladi; b) rahbar q l
ostidagilarining ' hurmatiga sazovar b lishi kerak va shunda jamoa
a'zolarining hamkorlikdagi yetarli faoliyati b ladi. Bu ikki fikrdan
qaysi biri sizga psixologik ancha t ridek tuyuladi? Yoki ularning
ikkalasi ham bir xilmi? «Hokimiyat obr si» va «Obr ning hokimligi»
tushunchalari rtasida qanday farq bor.
11. Yetakchining obr si nimaga bo liq b ladi. (rasmiy va
norasmiy): a) yetakchining « zini k rsatishi» mahoratiga, b) q l
ostidagilarning yoki xodimlarning unga b lgan munosabatlariga (uni
hurmat qilishlariga) yoki, d) unga ham bunga ham ikkalasiga birdek?
12. Ijtimoiy yetakchiga hurmat munosabati nimaga bo liq
b ladi?
13. Muomala — aloqa — munosabat bu nima? Tushuncha
mazmunini ma'ruzada muammoli metod bilan ochib berish va
«muomala» tushunchasiga bir necha xil ta'riflar keltirilgan «ma'ruza
zining metodikasi» IV b lim 2 paragrafi misollaridan foydalanib,
talabalarga shunday topshiriq berish mumkin? «Ana shu
tushunchalardan ilmiy mazmunini tashkil etuvchi ijtimoiy psixologik
hodisaning mohiyatini t la va aniq aks ettiruvchisini zingiz
tanlang», «Munosabat» — odamlarning rtasidagi ma'lumotlar
almashishi, ularning zaro aloqalari» (Nemov R.S. psixologiya V3
kn, kn 1. — 1998. — 669), «Munosabat - ikki yoki undan k p
odamlar orasidagi rganish, bilish yoki effektiv — baholash xususiyatli
ma'lumotlar almashishdan iborat zaro aloqalari» (psixologik lu at —
M, 1996. - 323-b).
Munosabat hamkorlikda faoliyat talablari oqibatida yuzaga
keladigan odamlar rtasidagi aloqalarning rnatilishi va rivojlanishi
k p qirrali murakkab jarayon va ma'lumotlar almashish, jarayonini
idrok etish va tushunishni z ichiga oladi» (qisqacha psixologik lu at
- M. 1998 - 229).
Muomala — odamlar zaro aloqasidan iborat b lib unda
emotsional — sezgi va ratsional ma'lumotlarni faoliyat bilan almashish
sodir b ladi». «Keng jamoada munosabatlar» tushunchasi», «Ijtimoiy
munosabatlar butun t plamini z ichiga oladi, chunki ijtimoiy
141
munosabat — iqtisodiy, siyosiy yoki oyaviy — zining ijtimoiy-
psixologik tomonlariga ega va odamlar rtasida bevosita yoki vositasiz
aloqada namoyon b ladi». «Munosabat odamlar rtasidagi zaro
aloqalar, asosan bevosita kuzatishlar asoslangan, «Munosabat»
tushunchasi turli ijtimoiy va madaniy tizimlar rtasidagi zaro
aloqalarni ta'riflashda ham foydalaniladi» («millatlararo munosabat*,
«madaniyatlar aloqalar»), ya'ni odamlar rtasidagi shaxslararo
aloqalaridan k ra ancha keng ma'noda», (Zamonaviy falsafiy lu at —
M. 1996, 337-b).
14. Siz tanlagan tushuncha bilan «munosabat» tushunchasi ilmiy
mazmundan kelib chiqib quyidagi fikrlarni tahlil qilib chiqing: «Bola —
bu har doim ikkita odam — u va katta odam» (D.B. Elkonin). Bu fikr
va topshiriq b yicha IV bob 2-§ da keltirilganlardan siz tanlab
olganligingiz bilan mos keladimi? Ushbu fikr «munosabat» tushunchasi
bilan mos keladimi?
15. L.S.Vigotskiyning quyidagi fikrlarini tahlil qilib chiqing:
«...inson zi bilan zi holi qolganida munosabat vazifasini saqlab
qoladi*, buni individning zi bilan zi munosabati sifatida tushunish
mumkinmi? Agarda shunday b lsa, unda keltirilgan tushunchalaridan
qaysi biriga kiritish mumkin?
16. Quyidagi masalalami yeching?
a) 12 ta kemachilar jimgina bir kemada ketmoqdalar. Bu
munosabatmi yoki y qmi? Agarda munosabat b lsa, unda u qaysi
tushunchaga t ri keladi va ularning qaysi biriga qarama-qarshi?
b) ona bir oylik bolasini uxlatadi. Bu munosabatmi yoki y qmi?
d) inson televizorda k rsatuv tomosha qilmoqda, bu munosabatmi
yoki y qmi? Agar munosabat b lsa, unda ma'lumotlar almashish
qani?
e) ma'ruzachi monolog qiyapti, auditoriya esa savol ham
bermaydi, hech bir fikr bildirishmaydi, yozmaydi, faqat eshitib
tiribdi, shu orqali ular tushunishmoqdalar deb aytish qiyin. Buni
ma'ruzachi bilan auditoriya rtasidagi aloqalar deb hisoblash
mumkinmi?
17. Adabiyotlarda t ridan t ri va boshqa y llar bilan,
bevosita va bilvosita (yozma yoki taxminiy vositalar yordamida)
shaxslararo va ommaviy munosabatlarni k rsatadilar, ilgarigi
masalalarga qayting (16) va bering.
«V» masalani vositali munosabatga taalluqli deb hisoblash
mumkinmi? Agarda shunday b lsa, unda ma'lumotlar «Almashish»
qani: kemachilar harakatlarini qaysi biriga kiritish mumkin: barcha
harakatni sezish orqali munosabatgami yoki bevosita munosabatda
faoliyat almashinishi orqali.
142
18, Munosabatlar vazifalari: 1) bo lovchi, 2) shakllantiruvchi,
3) «tasdiqlovchi», 4) shaxslararo «individlar» rtasidagi zaro
munosabatlarni tashkil etish va olib borish, 5) shaxsning ichidagi ( zi
bilan zi dialog) munosabat.
Bu vaziflarni bajarilmasligi nimaga olib kelishi mumkinligiga misol
keltiring, bo lovchi vazifasini bajarmasligiga misol - muvaffaqiyatga
erishilmagan Vavilon minorasining qurilishi haqidagi diniy rivoyat va
boshqalar.
19. Millat psixologiyasi (elatlar, xalqlar) - ijtimoiy-psixologik
bilimlarning alohida sohasi, u har bir millat va xalqlarning
boshqalaridan hamda uning tili va madaniyatini, turmush tarzidan
farq qiluvchi haqiqiy mavjud hissiyotlari, kayfiyatlari, fikrlari, fe'li,
amal, odatlari kechinmalarini aks ettiradi. Savol: milliy psixologiyani
rganish bilish va hisobga olish insonning amaliy faoliyatida qanday
maqsadlar va nima uchun kerak? Tub mahalliy millatning
psixologiyasini maxsus rganish kerakmi?
Misol uchun rus odamlari bilan ishlovchilar rus milliy
psixologiyasini rganish yoki z- zidan yaxshi munosabatlar yuzaga
kelishi kerakmi?
20. Kichik guruhlar psixologiyasiga (mehnat, ilmiy, pedagogik,
jamoalar): sizning fikringizcha guruhga rahbarlik qilishning qaysi
usulubi eng keng tarqalgan (ikki mumkin b lgan uslubdan birini
tanlang):
Direktiv uslub
Faqatgina yaqin
kelajak maqsadlari
q yiladi, uzoqqa
m ljallangan
maqsad esa guruhga
noma'lum
Rahbar
ma'lumotlarni zi
uchun yi adi, guruh
uchun esa u z
vazifasini bajarish
uchun kerakliligini
yetkazadi.
Rahbar bir zi yoki
yaqin xodimlari
bilan hal etadi va
guruhdan bajarishni
Uslub
elementlari
Maqsadga
intilish
Ma'lumot
berish
Qaror qabul
qilish
Demokratik uslub
Yaqin va uzoq maqsadlarni
guruhga batafsil yetkazish,
guruhning kelajakdagi
rivojlanishini k rsatib
berinsh.
Rahbar va guruh rtasida
ochiq va zaro ma'lumotlar
almashish
Guruh b lib muhokama
etish, muhdkamalarda
guruhlar vakillari bilan
maslahatlashish asosida
143
talab etadi.
Guruh faoliyatini
rahbar tomonidan
t la va doimiy
nazorat qilib
borilishi
Sof k rinishda
umavjud emas,
bevosita shaklida
hisobotlar, baholash,
xulosalar, rahbariyat
tomonidan
nazoratchilarning
qarorlari, muhokama
etilmaydigan
manbalari, faoliyat
yakunlari b yicha
rahbarning s zsiz
qarori
Yuqoridan pastga
aniq, tushunarli,
qisqa buyruqlar
Qafiy chegaralangan
Nazorat
Javobning
qayta aloqasi
Aloqa
xususiyatlari
Vakolatlarni
taqsimlash
rahbar qaror qabul qiladi.
Qaror qabul qilishi va
olingan natijani nazorat
qilish va oraliqda -
guruhning zini nazorat
qilish
Butun faoliyati davomida
muntazam oqimi, faoliyat
davomida va yakunida
muvaffaqiyatlarni faol
ra batlantirish.
Pastdan yuqoriga muhokama
va tanqidga ruxsat etiladi.
Muhokamalar, umumiy
qaror qabul qilish va
qarorlarni bajarilishini
borishini aniqlash davomida
vazifaning aniqligi namoyon
b ladi.
Keng foydalana oladi.
Dostları ilə paylaş: |