F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

IJTIMOIY PSIXOLOGIYANI QITISHNING 
METODIK USULLARI 
Ijtimoiy psixologiyani qitish metodikasida bu fanning nisbatan 
yoshligini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Bu fan haqida birinchi 
bor XX asrning boshlarida fikr yuritila boshlangan. 
Sotsiologiyadagi psixologik maktab vakillari tomonidan birinchi 
bor ijtimoiy—psixologik nazariyasini yaratishga bir necha bor urinishlar 
b ldi (CTard, CLebon, LLMakdugall, E.Dyurkgeym) va 1908-yilda 
bu oya ishlab chiqildi. U Makdugallarning (ingliz psixologi, 
keyinchalik AQSH da faoliyat k rsatgan) «Ijtimoiy psixologiyaga 
kirish» kitobi ijtimoiy psixologiya b limi b yicha birinchi kitob 
b ldi. Shuning uchun bu kunni (1908) k pincha ijtimoiy 
psixologiyaning tarixini boshlanishi deb hisoblaydilar. Ijtimoiy 
hodisalarni tushuntirishga imkon beruvchi qandaydir umumiy 
qonunlarni topishga uringan olimlar (misol uchun, odamlar birligi va 
hamfikrligi manbalarni) olomonni rganadilar, ta'sirlanish, fikrlarni 
xshashligi va taqlid qilish, «jamoa tomonlariruV, «ruhiy birlik 
qonunlarini* va boshqalarini rganadilar, lekin shu bilan birga ijtimoiy 
qonunlarni psixologiya qonunlari bilan almashtirib yuborilgani yoki 
unga b ysindirilgan, shaxs insonlar jamoasida y q b lib ketgan, 
mustaqil harakat qilish va qarorga kelish qobiliyatini y qotgan. 
Asta-sekinlik bilan shaxsni rganish zarurligi tushunib borildi, 
lekin yakka zini emas, guruhdagi boshqa odamlar bilan birga, 
odamlarning guruhdagi zaro munosabatlari jarayonida shaxsning 
xislatlarini odamning ijtimoiy guruhlar bilan munosabatlari natijasida 
kelib chiquvchi sifatida qarash kerakligi tushunildi. sha vaqtning 
zida shaxsni ijtimoiy muhitdan tashqarida rganish mumkin emas 
deb tanilgan edi. Ammo ijtimoiy muhit tushunchasining zi 
shunchalik tor b lganki, odamlarning zaro munosabatlari kichik 
guruh doirasidan chetga chiqmas edi, ya'ni bevosita «yuzma-yuz» 
aloqalar olib borilgan guruhlardagi zaro munosabatlardangina iborat 
b ldi. 
Jamiyatning zi esa ana shunday tasawurlar qatorida psixologik 
aloqalar t plami sifatida tushuntirilgan. Shunday qilib, ijtimoiy 
munosahatlar umuman psixologiyalashtirildi, bu shaxsning va ijtimoiy 
muhitning haqiqiy munosabatlarini tushunishga, shaxsni ijtimoiy 
136 

---

munosabatlar mahsuloti sifatida keng ma'noda har tomonlama 
rganishga imkon bermas edi. 
arbda (AQSH, Angliya, Germaniya, Fransiya, Yaponiya) 20-
yillarda ytimoiy psixologiya, psixologiya fanida yetakchi y nalish 
b lib qoladi, boshlan ich guruhlarning z a'zolariga, ularning 
faoliyatiga, odamlarning ishlab chiqarish samaradorligiga, mehnat 
intizomiga ijobiy va salbiy ta'sirni rganish, va umuman zamonaviy 
ishlab chiqarishda psixologik omillarni rolini rganish xususan 
norasmiy munosabatlar va boshqalar amaliy ahamiyatga ega edi. 
Ijtimoiy - psixologik hodisalarni rganish ayniqsa (guruhli rivojlanish 
jarayoni) ikkinchi jahon urushi davrida faollashdi (b limlarning 
birlashganligi va harbiy jangovor qobiliyat) jangning jiddiy ekstremantal 
vaziyatlari ta'sir k rsatish sharoitlarida guruh ichidagi aloqalarning 
mustahkamligi va boshqalar. Guruhlar psixologiyasini rganish 
faqatgina ilmiy doirada b lib qolmay balki ishlab chiqarishda 
boshqaruvda xodimlarni tayyorlashda, mehnatni ilmiy tashkil etishda, 
ishchi guruhlarini, ilmiy guruhlarni boshqaruv organlarini tuzishda 
keng q llanila boshlandi. Bizning mamlakatimizda ijtimoiy psixolo-
giyaning rivojlanishi taxminan tgan asrning 20-yillarning boshlarida 
refleksologiya ijtimoiy hayotni reflekslar t plami sifatida k rsatishga 
harakat qilgan vaqtdan boshlandi. Undan keyin esa psixotexnika 
deyarli taqiqlab q yildi, bu demak, har qanday amaliy psixologik 
tadqiqotlar, shu jumladan, ijtimoiy - psixologik tadqiqotlar hanr 
taqiqlandi. Shunday qilib ijtimoiy - psixologiya psixologiya fanining 
mustaqil amaliy sohasi b lib unga k p b lmagan vaqtlar orali ida 
rivojlanib kelmoqda. Bu fan haqida hozirgi kungacha ilmiy tortishuvlar 
tugamagan, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida umumiy qabul 
qilingan tushunchasi ham hozircha y q, ammo mutaxassislar 
tomonidan an'analar s zsiz uning konsepsiyalariga kiradigan 
muammolar doirasi belgilab olingan. 
Shuning uchun talaba adabiyotni mustaqil rganishda bir savolga 
turlicha, ba'zan bir-biriga qarama-qarshi nuqtayi nazarlarga duch 
kelishi mumkin, chunki fan rivojlanish holatida, ammo ijtimoiy 
psixologiyani rganishni boshlayotganlar uchun bu holat qiynchiliklar 
tu dirishi mumkin, ularni qitish metodikasida hisobga olish kerak. 
qituvchi talabaga nima maslahat berishi mumkin?