Fan nomi: Boshlang’ich sinflarda o’zbek tili va uni o’qitish metodikasi

Fan nomi: Boshlang’ich sinflarda o’zbek tili va uni

Fan nomi: Boshlang’ich sinflarda o’zbek tili va uni

o’qitish metodikasi

Dars mavzusi: Fe’l nisbatlari

LogoType
Fan o’qituvchisi: Parpiyev O.O.
Dars rejasi
01
02
03
04
Fe’l nisbatlari. Aniq nisbat.
O’zlik va majhul nisbat.
Birgalik nisbat.
Orttirma nisbat.

Fe’l nisbatlari

Fe’l nisbatlari

Fe`l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) yoki bir necha bajaruvchi (subyektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe`l nisbati deyiladi.
“
“

Harakat va bajaruvchi o’rtasidagi munosabat

Harakat va bajaruvchi o’rtasidagi munosabat

Harakat bilan uning bajaruvchisi ora-sidagi munosabat turlicha bo`ladi.
Ma`lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajariladi.
Boshqa bir shaklda harakatning sub-yekti (ega) ham, obyekti ham bir shaxsning (predmetning) o`zi bo`ladi.
Yana bir ko`rinishda harakatning ba- jaruvchisi sub`ekt emas, ob`ekt sana-ladi yoki harakatning haqiqiy bajaruv-chisi noma`lum bo`ladi.
Shuningdek, harakat bir necha sub`ekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin.
Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik subyekt (ega)ning boshqa bir subyekt va obyekt ta`siri bilan bajariladi.
01
02
03
04
05
06

Aniq nisbat

Aniq nisbat

Maxsuz nisbat ko’rsatkichi yo’q
Boshqa nisbatlar yasalishi uchun asos
Nisbat ma’nosi negiz orqali aniqlanadi
O’qidi, o’qildi, o’qishdi, o’qitdi…
Bu shakldagi fe`lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega vazifasini bajargan shaxs yoki predmet bo`ladi. To`ldiruvchi esa harakatning obyekti bo`- ladi. Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruksiya deb yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog`liq uyda tanho ishlar edi (O.). Ushbu gapda ishlar edi harakatining bajaruvchisi (subyekti) Navoiy bo`lib, u ega orqali ifodalangan. Harakatning obyekti esa uyda holi orqali ifodalangan.

O’zlik nisbat

O’zlik nisbat

A
B
C
D
Fe`l negiziga unlidan so`ng –n, undoshdan so`ng –in qo`shish bilan: maqta-n, o`ra-n, yuv- in, kiy-in
Fe`l negiziga unlidan so`ng –l, undoshdan so`ng –il qo`shish bilan: surka-l, shosh-il
–lan (-la+-n dan tuzilgan qo`shma affiks) affiksini qo`shish bilan: zavq- lan, tinch-lan, shod-lan
–ish qo`shimchasini qo`shish bilan: ker-ish kabi.
So`ra, bor, yugur kabi fe`l negizlaridan (o`timli, ba`zi bir o`timsiz) o`zlik nisbati yasalmaydi.
.

Bu nisbatdagi fe`lda harakatning subyekti bilan obyekti bir shaxsning o`zi bo`ladi. Masalan: Men har tong Toshkentning go`zilligi, fayzi bilan zavqlanaman (U.Mahkamov) gapida zavqlanaman fe`li tarkibida kelgan –lan qo`shimchasi harakatning subyekti bilan obyekti men shaxsi ekanligini ko`rsatib turibdi.

Majhul nisbat

Majhul nisbat

Bu shakldagi fe`lda harakat bajaruvchisi subyekt (ega) emas, obyekt (to`ldiruvchi) sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma`lum bo`ladi.

Fe`l negiziga unlidan so`ng –l, undoshdan so`ng –il affiksini qo`shish bilan: yasa-l(-di), ata-l(-di)
Fe`l negiziga unlidan so`ng –n, undoshdan so`ng –in affiksini qo`shish bilan: bastala-n(- di), ol-in(-di)
-n, -in
-I, -il

Birgalik nisbat

Birgalik nisbat

Bu
Fe`l
So`z

Orttirma nisbat va uning yasalishi

Orttirma nisbat va uning yasalishi

Bu nisbat shaklida harakat grammatik subyekt (ega)ning boshqa bir subyekt yoki obyektga ta`siri, tazyiqi bilan bajariladi.

Fe`l negiziga –t affiksini qo`- shish bilan: qisqart
Fe`l negiziga –tir (-dir) affikslarini qo`shish bilan
Oxiri undosh bilan tugagan bir bo`g`inli fe`l negizlariga–ar affiksini qo`shish bilan
sh, ch, t undoshlari bilan tugagan fe`l negizlariga –ir affiksini qo`- shish bilan: shoshir, ichir, botir
Oxiri undosh bilan tugagan fe`l negizlariga -g`iz, -giz, -qaz, -g`az, -kaz, -qiz, -kiz: turg`iz, yegiz
Oxiri m, q undoshlari bilan tugagan fe`l negizlariga –iz affiksini qo`shish bilan: tomiz, oqiz
Fe`l negiziga –sat (-sa+-t qo`shma affiksi) affiksini qo`shish bilan: ko`rsat (faqat ko`r fe`l negiziga qo`shiladi)

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!