Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
71
donorlar  qismində  çıxış  edirlər.  Xarici  maliyyə  mənbələri  sırasında  ən  çox–
Amerikanın USAID, USIA, NED və Qərbi Avropanın TACIS, EIDHR fondları 
var.  Təsadüfi  deyil  ki,  mövcud  olduğu  ilk  illərdə  analitik  mərkəzlərin  böyük 
əksəriyyəti beynəlxalq fondların qrantlarından və Dünya Bankı (WB), BMT-nin 
İnkişaf  Proqramı  (UNDP), Amerikanın  Beynəlxalq  İnkişaf Agentliyi  (USAID) 
və  Böyük  Britaniyanın  Beynəlxalq  İnkişaf  üzrə  Departamenti  (DFID)  kimi  iri 
təşkilatlarla ikitərəli müqavilələr vasitəsi ilə maliyyələşmişlər. Beyin mərkəzlərinin 
maliyyələşməsinə daha bir  yeni- innovasion yanaşma bütün dünyada tətbiq edilən 
haldır. Onun əsas mexanizmi: müsabiqə və sosial sifarişlərdir. 
Qeyd  edildiyi  kimi,  beyin  mərkəzləri  özləri  nəhəng  kapitala  malik  olan  
fondlara (trusty) malik olurlar və bu halda  onların dövlət maliyyəsinə ehtiyacları 
olmur. 
Bəzi hallarda bu fondlar  müxtəlif məqsədlərlə  küllü məbləğdə-100 minlərlə 
dollar vəsaiti şəffaflıq olmadan müvafiq beyin mərkəzlərinə ayırırlar. Bunun da 
vergidən  yayınmasına  və  büdcənin  mənimsənilməsinə  sərf  edildiyi  bəhs  edilən 
ölkədə hazırda geniş müzakirə mövzusudur.
45
 
 Amerikada ABM-nin maliyyələşməsi barədə təsəvvür əldə etmək üçün onların 
büdcələrini ümumi mənzərəsinə nəzər salmaq faydalı olar. 
RAND  Korporasiya  və  bir  sıra  başqa  beyin  mərkəzləri  birbaşa  Konqres 
tərəfindən maliyyələşir və hələ ötən əsrin 60-cı illərindən  hər il onlara  300 milyon 
dollar vəsait ayrılır.  Korporasiyanın illik büdcəsi — 110 milyon dollar, faktiki  
büdcəsi 10-12 milyard dollar təşkil edir.  RAND-ı maliyyələşdirən təşkilatlatlar 
arasında ABŞ hökuməti ilə yanaşı-Yaponiya və Böyük Britaniya Hökumətləri də 
var. Yaxud Brukinqs İnstitutunun illik büdcəsi 60 milyon, faktiki büdcəsi isə 200 
milyon dollardan artıqdır. Urbanistika İnstitutunun (Urban Institute)-55 milyondur. 
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Harvard Universitetinin büdcəsi, bir çox dövlətlərin 
illik büdcəsindən çox olub 34.9 milyard ABŞ dollarıdır.  
Avropa
Başqa inkişaf etmiş ölkələrdə də beyin mərkəzlərinin fəaliyyəti üçün əlverişli 
şərait və qanunvericilik bazası mövcuddur.
Almaniyada  maliyyələşmə  mənbələri  olduqca  rəngarəng  olub  ənənəyə 
çevrilmişdir.
Bir  sıra  Mərkəzi  və  Şərqi  Avropa  ölkələrində  “1  faiz  qaydası”nda  
45  http://my.firedoglake.  com/rebekahwilce/2013/04/  04/state-policy-  network-the-right-wing-think-
tanks-spinning-disinformation-and-pushing-the-alec-agenda-in-the-states/Hundreds  of  Thousands  of
Dollars Distributed to Right Wing State Think Tanks without Disclosure By: New Resource Details “Think
Tanks” Tanking Americans’ Rights

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
72
subsidiyalaşdırmanı  bir  forma  kimi  tətbiq  edilir.  Yerli  bələdiyyə  və  idarəetmə 
orqanlarının dövlət büdcəsindən aldığı  vəsaitlərin bir qisminin sosial sifarişlərə 
və xidmətlərə xərclənməsi  mexanizmləri işlənib həyata keçirilir.
2007-ci  ildə  Avropa  Şurasının  Nazirlər  Komitəsi  Avropada  qeyri-hökumət 
təşkilatlarının hüquqi statusuna dair Tövsiyələr qəbul etmişdir.
46
  
Tövsiyələrin “Maliyyələşmə və dövlət dəstəyi” bölməsində qeyd edilir ki, qeyri-
hökumət təşkilatlarının yaranmasına  və fəaliyyətinə   dövlət dəstəyi çərçivəsində  
hər cür yardım göstərilməlidir. Dövlət dəstəyinin forması müxtəlif və çoxşaxəli 
ola  bilər.  Buraya  birbaşa  maliyyələşdirmə,  vergilərdən  və  başqa  rüsumlardan 
azad  etmə,    eləcə  də  ayrı-ayrı  özəl  təşkilatların  və  şəxslərin  xeyriyyəçiliynin 
qanunvericiliklə  stimullaşdırılması aiddir. (Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin 
Tövsiyələri,maddə 57).
Qeyd edilən Tövsiyələrdə başlanğıc şərt kimi qeyri-kommersiya təşkilatlarının 
fəaliyyətinin  təməl    prinsipləri    əsas  götürülür.Tövsiyələr Avropa  Şurasına  üzv 
olan  bütün  dövlətlər üçün  zəruri hüquqi sənəd sayılır. Sənəd ictimai birliklərin  
fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması  üçün  minimal standartları müəyyən edir. 
Tövsiyələr müstəqil sənəd olmayıb,  qarşılıqlı anlaşma haqqında Memorandumla 
birlikdə  tətbiq edilir. Tövsiyələrdə əgər demokratiyanın prinsiplərinə zidd olan 
hallar baş verərsə  ictimai birliklərin qeydiyyata alınmasına məhdudiyyət barədə  
maddə də əksini tapmışdır.
Çində beyin mərkəzləri başlıca olaraq dövlət tərəfindən maliyyələşir. 1998-99-
cu illərin islahatlarından sonra Çin Elmlər Akademiyası meqastruktura çevrilir və 
ona elmi-tədqiqat sahəsində həm maliyyə, həm də maddi-texniki baza baxlmlndan 
nəhəng səlahiyyətlər verilir.   
Müxtəlif dövlət strukturlarında tədqiqatların maliyyələşdirilməsi üçün sahəvi 
qanunverici sənədlər- “İnformasiya-analitik Mərkəzi haqqında Qaydalar”, “Elmi 
analitik Mərkəzlər haqqında qaydalar” və s. sənədlər qəbul edilir.
Məsələn, Rusiyada sahəvi qanunvericiliklərdə analitik mərkəzlərin yaranması 
nəzərdə tutulmuşdur.  Yaxud da, hərbi təhlükəsizlik sahəsində xarici təcrübəni də 
nəzərə almaqla  yeni «beyin mərkəzləri» şəbəkəsini, yardıcı laboratoriyaları,analitik 
qrupları yaratmaq haqda sərəncamlar qəbul edilmişdir.   
Rusiya  alimləri  beynəlxalq  təşkilatlar  və  xarici  dövlətlərlə  münasibətlərdə  
xarici  siyasət  qərarlarının  hazırlanması  və  həyata  keçirilməsinin  keyfiyyətini 
artırmaq,  dövlətin  vahid  xarici  siyasət  xəttini  həyata  keçirmək  və  tədqiqatların 
koordinasiya etmək məqsədi ilə “Strateji tədqiqatların koordinasiyası idarəsini” 
yaratmaq  və  maliyyələşdirmək  mexanizminə  imkan  verən  xüsusi  Qanun 
hazırlanması üçün  Dumaya müraciət etmişlər.  
46 http://associationline.org/ru /guidebook/action/read/chapter/11

---