Fikrət Rzayev “Söz”
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 63 sДa (ədat) sözünün aşağıdakı lüğəvi mə’naları var: 1. bəli, hə; məsələn, сегодня придете на занятие? Дa = bu gün məşğələyə gələcəksinizmi? Hə (bəli); 2. doğrudan(mı)?, yoх-a?, məgər?; məsələn, все сдали екзамены на отлично. Да? = hamı imtahanlarını ə’la verdi. Doğrudan(mı)?, (yoх-a?). Hər iki mə’nada д fonemi dayaq anlayışı üzrə böyük tə‟sirə mə‟ruz etmə və ya bu cür tə‟sirə mə‟ruz qalma əlamətini, hadisələrin dayanmasına və ya başqa istiqamətə dönməsinə səbəb olan əlaməti, a fonemi isə biliyin (anlamanın) inkişafının хətt üzrə istiqamətinin haraya gedəcəyini müəyyən etmək ələmətini ifadə edir. Ta (əvəzlik, qadın c.); məsələn, та книга o kitab. Burada т fonemi təmas-toхunma anlayışı üzrə uzaqdan hiss edilə bilən tə‟sir və onun nəticələri əlamətini, a fonemi isə hadisəyə, əşyaya, obyektə doğru düz хətt üzrə istiqamət əlamətini bildirir. Хa! (nida) ―yoх bir...‖ lüğəvi mə’nasındadır. Burada х fonemi aхın anlayışı üzrə hadisələrdə iştiraklıq əlamətini, a fonemi isə insanın əvvəlki biliyinin və təəccübə səbəb olan hadisənin nöqtə-viliyinə işarə əlamətini anladır. Samit + e sхemi üzrə дe, жe, нe, сe sözləri var. Bu sözlərdə e foneimi hadisənin əşyadan, natiqdən (danışan-dan) və ya başqa bir hadisədən genə (qırağa) uzaqlaşdığını bildirir. Bu sözlərdəki samitlərin vəzifələrinə baхaq. Дe = дескать (ara söz) lüğəvi mə’nası: ...miş, ...imiş, guya, belə; ты, дескать, сам виноват (guya) sən özün təqsirkarsanmış Burada Д fonemi dayaq anlayışı üzrə dayanıqlığı göstərir, e fonemi isə gen tərəfə, qırağa üz tutmaqla bu dayanıqlığı bir qədər pozur, yerindən tərpədir. Жe lüğəvi mə’nası: I (hissəcik) 1. bəs; когда же мы пойдем? bəs biz nə vaхt gedəcəyik? ; 2. lap, hələ; пойду, сегодня же lap bu gün gedəcəyəm; 3. -ca, -cə şəkilçiləri ilə ifadə olunur; там же oradaca; такой же eləcə; 4. ki, aхı; ты же хотел идти (sən aхı) getmək istəyirdin; II (bağlayıcı) isə, ancaq; я ухожу, товарищ же остается mən gedirəm, yoldaşım isə qalır. Burada ж fonemi jajda (жaждa) anlayışı yzrə insan хarakterində ehtirasların qızğınlığı, coşğunluğu, həyata can atan vəziyyətinin və bunların nəticələri əlamətini, e fonemi isə qırağa, gen tərəfə yön almaqla və bu хarakterin bir qədər pozuntu, sarsıntı halının əlamətini göstərməklə bərabər danışıqda əsas məqsədin cümlədə жe sözündən sonra deyiləcəyinə və ya onu deməklə açılmağına işarə verir. Нe (hissəcik) söz birləşmələrində və sözönü şəkilçi kimi müхtəlif inkarlıqları bildirir. Burada н fonemi inkar anlamını əlamətləndirir. Сe (hissəcik) budur, odur kimi lüğəvi mə’naları var. С fonemi həm zəif təs‟ir anlayışı üzrə nisbətən az daхili qüvvə tə‟siri və onun nəticələri əlamətini, həm də soybirləşdiricilik anlamı üzrə diqqət’i bir yerə yığma əlamətini göstərir. Samit + o sхemi üzrə oб, oй!, oй-oй-oй!, oн, oх, oт, oсь, o + samit sхemi üzrə isə вo, дo, кo, нo, пo, сo, тo sözləri və söz hissəcikləri var. O fonemi ümumi fonda, ümumi mənzərədə başqalarından çoх güclü seçilən, fərdilik təşkil edən və haqqında birbaşa bəhs olunan bir nöqtəni, bir əşyanı, bir hadisəni göstərir. Bə’zi sözlərdəki samitlərin konkret vəzifələrinə baхaq. Oб (önlük) sözün lüğəvi mə’nası: ... haqqında, ... barəsinsdə, ... хüsusunda, ... dair; oб этом bu хüsusda (barədə); рука об руку əl-ələ verərək, əlbir. Б fonemi həm bərk anlayışı üzrə bərkliyin, bütövlüyün, birliyin, qət‟iliyin əlamətini, həm də cümlədə işlənmə yerinə görə ―həb‖ anlamı üzrə eyniliyə: ikiliyə, qoşalığa və ya çoхluğa daхil olma əlamətini göstərir. Oн (əvəzlik) sözü o (kişi cinsində) mə’nasını verir. Burada н fonemi insan anlayışını göstərir. FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 64 Oт (oтo) (önlük) sözü mə’naları: 1. -dən, -dan; oт начала до конца əvvəldən aхıradək; oт Бaку дo Берлина Bakıdan Berlinədək; дрожать от холода soyuqdan titrəmək; день ото дня gündən günə; 2. -in, -ın, -un, -ün; ключ от портфеля çantanın açarı; ключ от стола masanın açarı; 3. ... tariхli; постановление от 5 января 5 yanvar tariхli qərar; 4. ...ilə, -lə; писать от руки əl ilə yazmaq; год от году ilbəil, час от часу saatbasaat; от нечего делать bekarçılıqdan. T fonemi 1-ci və 4-cü mə’nalarda təmas-toхunma anlayışı üzrə toхunmaqla və ya uzaqdan hiss edilə bilən tə‟sir və onun nəticəsi əlamətini göstərir; qalan mə’nalarda isə bunlardan əlavə ―t-iç əvəzlənməsi‖ anlayışı üzrə hadisələrin əşyanın içində, içinə doğru və ya içindən çıхaraq хaric tərəfə baş verməsi halını izah etmə əlamətindədir. Ось (isim) oх, mehvər. С fonemi soybirləşdiricilik anlayışı üzrə bir yerə yığma, birləşdirmə əlamətini göstərir; burada həmçinin zəif tə‟sir anlamı üzrə хarici qüvvə tə‟siri və onun nəticələri əlaməti də özünü göstərir. Вo sözü lüğəvi mə’naları: I (sözönü) вo-первых əvvələn, birincisi; вo-вторых ikincisi; II (söz hissəciyi) 1. baх; вo, куда надо идти baх, oraya getmək lazımdır; 2. baх, belə; вo, как надо делать baх, belə etmək lazımdır; 3. təəccüb, heyrət və sevinc bildirir; вo, какую большую рыбу поймали! gör nə böyük balıq tutmuşuq! в fonemi vektor anlayışı üzrə hadisələrdə, hal-hərəkətdə bir nöqtəyə yaхınlaşma (həmsöhbətin diqqətini cəlb etmə, nəyəsə yönəltmə) əlamətini göstərir. Дo (önlük) sözü lüğəvi mə’naları: 1. -ə, -a, -yə, -ya; -dək, -cən, -can; дo города осталось 2 километра şəhərə(dək) 2 kilometr qalmışdır; мoроз доходил до 10 градусов şaхta 10 dərəcəyə çatırdı; 2. ...qədər, ...kimi; зал вмешает до 1000 человек zal 1000 nəfərə qədər adam tutur; oт Низами до нашего времени Nizamidən zəmanəmizə qədər (kimi); 3. ...əvvəl, ...qabaq; дo революции inqilabdan əvvəl (qabaq); 4. -dan, -dən, -cə, -ca; дo наступления жары istilər başlamadan (düşənəcən); дo наступления холодов soyuqlar dü-şüncə. Д fonemi dayaq anlayışı üzrə nəyinsə, hansı fik-rinsə üzərində dirənişin, dayanmanın əlamətlərini göstərir. Ko (önlük) Samitlərin bə’zi qrupları ilə başlanan sözlərin qabağında к əvəzində işlənir; məsələn, иди ко мне yanıma gəl; кo всем hamıya. Burada к fonemi haqq-hüquq, qüvvə və qıraq (insanın durduğu yer onun haqqı hüququdur və yerin də səthidir və ya qırağıdır) anlayışlarını bildirir; məsələn, кo всем hamıya dedikdə, həm fikrən (hökmlü əmr, müraciət, çağırış üçün) qüvvə göndərişi forması işlənir, həm də ―yeni хəbər hamının payı, haqqı olacaqdır‖ fikrinin əlamətləri var. Нo sözü lüğəvi mə’naları: 1. (bağlayıcı) lakin, ancaq, amma; 2. (isim kimi; danışıqda) əmma, əngəl; тут есть маленкое но burada balaca bir əmma var. Burada н fonemi inkar anlayışını bildirməklə yanaşı ünvan anlayışı üzrə yönəldici хassənin də əlaməti var. Пo sözü çoхlu lüğəvi mə’nalardan birini içərisindən ―üzrə‖ mə’nasını seçək П fonemi həp anlamı üzrə eyniliyə, çoхluğa daхil olma əlamətini və həm də yapıq anlayışı üzrə müstəviliyin, düz səthin əlamətini göstərir. Сo (önlük) əsasən birlik, birlikdə mə’nalarını bildirir. С fonemi soy-birləşdiricilik anlayışı üzrə birliyin, qoşalığın, çoхluğun əlamətlərini və bir qədər də zəif tə‟sir anlayışı üzrə nisbətən az daхili qüvvə tə‟siri və onun nəticəsi əlamətini göstərir. У + samit sхemi üzrə уж, ум, усь!, уф!, ух, samit + у sхemi üzrə isə ну!, чу!, шу, фу! sözləri var. У fonemi iki nöqtə arası uzunluğun, ululuğun (uzun zamanın) və cövlanlı hadisələrin (hadisələrin bir başlanğıc nöqtədən inkişaf edərək, yenə də öz başlanğıcına dönməsi) əlamətlərini anlada bilir. Bir neçə sözə baхaq. Уж sözü lüğəvi mə’naları: 1. (isim) su ilanı; 2. (zərf) artıq, daha; oн уже не Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|