Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Lyudviq Feyerbax
(1804-1872-ci illər) olmuşdur. Feyerbax fəlsəfəsinin mühüm nailiyyəti olmuş antropologizm materializm ilə humanizmin sintezi prinsipi hesab edilməlidir. O, birincisi, şeylərin və ya mahiyyətlərin hərəkətinin daxili mən- bələrini; ikincisi, təbii səbəblərin və onların doğurduğu şeylərin və ya mahiyyətlərin keyfiyyətcə müəyyənliyini; üçüncüsü, inkişafın keyfiyyət dəyişikliyi və sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə keçid, müəyyən son varlığın müəyyənliyinin inkarı kimi qarşıdurma vasitəsilə keçid olmasını qəbul edir. 156 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org Feyerbax obyektiv qanunauyğunluqların müxtəlifliyini qəbul edir. O, astronomik, fiziki, kimyəvi, geoloji, üzvi, fizioloji və hətta antropoloji qanunauyğunluqların adını çəkir. İnsan güclüdür, onun fəaliyyəti daim tərəqqi edən prosesdir, lakin bu proses heç vaxt insanın yaradıcıya və təbiətin qanunveri- cisinə çevrilməsinə gətirib çıxarmayacaqdır. Feyerbax insanın zəkalı olması məsələsini yeni şəkildə qarşıya qoyur. O, insana ağıl vasitəsilə tərif verməkdən imtina edir. Feyerbax üçün insan heyvandan təkcə təfəkkürlə, təkcə zəka ilə fərqlənmir – insanın bütün varlığı heyvanın varlığından fərqlidir. O, universal canlıdır. Lakin bu universallıq təkcə təfəkkürdən ibarət deyildir, çünki təfəkkür insanın varlığının xüsusiy yət - lərindən yalnız biridir. İnsanın universallığının mənbəyi və fəal- lıq mərkəzi onun xislətindəki ictimai mahiyyətidir. Ayrıca götürülmüş insan bəşəri mahiyyəti ehtiva etmir, bəşəri mahiyyət yalnız ünsiyyətdə, insanın insanla vəhdətində üzə çıxır. Feyerbax varlığı sözün geniş mənasında, təbiət kimi, təbii şeylərin həqiqi dünyası kimi müəyyənləşdirir. İnsan da bu cür təbii şeylərdən biridir. Bu mənada insan idrak obyektidir. Cismani dünyanın bir hissəsi, obyektlərdən biri olan insanın malik olduğu qabiliyyət onu həm də idrakın subyektinə çevirir, o, hissiyyata malikdir. Məhz hissiyyat obyektiv aləmin insan idrakında mövcudluq formasıdır. Feyerbax sensualizmi bəşəri anlayışları hisslərin ixtiyari kombi- nasiyaları hesab edən XVII-XVIII əsrlər mütəfəkkirlərinin sen - sua lizmindən fərqlənir. Feyerbax üçün “hissiyyat”, ilk növbədə, həyatın və təcrübənin tamlığı deməkdir, çünki insan dünyada təkcə öz zəkası ilə deyil, özünün bütün varlığı ilə mövcuddur. İnsanın məkan-zaman dünyasında mövcudluğu məhz hissiyyat üçün etibarlı şəkildə üzə çıxaraq universumdakı meyillərin vasitəsi kimi çıxış edir. Feyerbax fəlsəfi fikir tarixində ilk dəfə olaraq, insanın yanılma - larının izah edilməsi üçün inikas prinsipini şüurlu şəkildə tətbiq etmiş, din aləmini fani dünyanın illüzor inikası, dini isə insanın 157 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org həqiqi mahiyyətinin təhrif olunmuş inikası kimi səciyyələn dir - mişdir. Feyerbaxa görə, Allah insanın olmaq istədiyidir; O, insa - nın özündən kənara çıxarılmış və yadlaşdırılmış mahiyyətidir. “Teologiyanın sirri antropologiyadadır”. İnsana sevgi, nəslə sevgi elə bir hissdir ki, Feyerbax onu xristianlığın Allaha can atması yerinə qoyur. Alman klassik fəlsəfəsinin xidməti əvvəlki rasionalizmin meta - fizik və formal-məntiqi məhdudluğunu aradan qaldırmış rasio - nalizmin yeni, ən yüksək tarixi formasını yaratmaqdan ibarət olmuşdur. Bu fəlsəfə hüdudsuz rasionalizmin maneələrini qəbul etməyən perspektiv yaratmaqla məntiqi kompetensiya sahəsini genişləndirmişdir. 158 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org |