Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
52 Filosofiya tariyxinda dialektika ha`m metafizikanin` almasiw protsessin tu`sindirgende onin` ilimnin o`zindegi, en` aldi menen ta`biyat taniwdag`i sapali o`zgerisler menen baylanistiriw za`ru`r. Sotsialliq filosofiyanin` metodologiyaliq funktsiyag`a iye boliwi uliwma filosofiyaliq metodtin` sotsialliq filosofiyaliq kenislikte ha`m wakitta o`zlestiriliwi menen baylanisli. Ma`selen, XIX a`sirdin` ortasinda dialektikaliq metodtin` tiykarg`i printsipleri bir qansha ta`biyat taniw ilimlerinde tastiyklandi. Al sotsialliq filosofiyada metafizika xu`kim su`riwin dawam etti. Axiri, filosofiyanin` metodologiyaliq funktsiyasi ja`miyet taniwliq-gumanitarliq tsiklda tikkeley emes, al sotsialliq filosofiya arqali a`melge asti. Tag`i bir misal. Filosofiyada bizdi kqrshag`an du`n`yanin` rawajlaniwinin` ob`ektiv nizamlilig`i ideyasi antikaliq da`uirden berli bar. Birak ga`p ja`miyet tuwrali bolg`anda ha`tte usi bu`ginge deyin ja`miyetlik rawajlaniwdin` nizamlarinin` ob`ektiv xarakterin biykarlaytug`in ag`imlar (ma`selen pozitivizm) bar. So`z joq, pozivitivizmnin` sotsialliq filosofiyasi konkret ja`miyet taniwliq ilim wa`killerine metodologiyaliq ta`sir etedi. Sotsialliq filosofiyanin` metodologiyaliq ha`m du`n`yag`a ko`z-qarasliq funktsiyalari bir birine o`tip otiradi. A`sirese onin` metodologiyaliq funktsiyasin dialektika menen metafizikaliq tiykarinda so`z eter ekenbiz, sinergetikani ha`m diqqattan shette qaldirmaw kerek. Sinergetikani a`dette rawajlaniwdin` jan`a metodi sipatinda qaraw ha`m oni bu`gingi tsivilizatsiyag`a ta`n bas printsipler u`ziliksizlik, basqishpa-basqish rawjlaniwdi tu`sindiriwge mumkinshiligi mol dep tu`sindiriwler arnawli a`debiyatlarda bar. (Karaniz:I. Raximov. Falsafa T. 1988, 99-101 betler). Bul tiykarg`i spetsifikaliq funktsiyalar menen birlikte sotsialliq filosofiya uliwma ilimiy funktsiyalardi-gumanistlik ha`m uliwma ma`deniy funktsiyalardi atqaradi. Filosofiyanin` gumanistlik funktsiyasi jeke adamnin` gumanizm ruwxindag`i ta`rbiyasina bag`darlang`an. Al onin` uliwma ma`deniyatliq funktsiyasi filosofiyanin` adamzattin` ruwxiy ma`deniyatinin` bas elementlerinin` biri ekenligi menen baylanisli. Sotsialliq filosofiya filosofiyaliq bilimnin` basqa komponentleri menen organikaliq birlikte barliq ja`miyetlik, ken`irek, putkil gumanitarliq bilimlerdin` du`n`yag`a ko`z-qarasliqk ha`m metodologiyaliq tiykari boladi. Ma`selen, sotsialliq filosofiyanin` sotsiologiya menen o`z-ara qatnasi. Bulay etiwimizdin` ha`m eki jag`dayi bar: birinshiden a`sirimizdin` 60-70 jillari usi ma`selege baylanisli tinimsiz diskussiyalar bolip o`tti. Ekinshiden, bul misal ilimlerdin` gumanitariyaliq, ha`tteki gumanitarliq emes tarawlari ushin ha`m xarakterli. Eskertkenimizdey aq, sotsialliq filosofiya ha`m sotsiologiyanin` ara-qatnasina baylanisli diskussiyalarda u`sh tu`rli ko`z-qaras ko`rinis tapti. 1 Sotsialliq filosofiya barliq sotsialogiyag`a ten`. 2 Sotsialliq filosofiya sotsiologiyadan tisqari. 3 Sotsialliq filosofiya sotsiologiyanin` jokarg`i metodologiyaliq qabati. Song`i pozitsiyada da`slepki ekewindegidey ha`dden tis shetke shig`iw joq. Axiri, qa`legen ilimdi u`sh qabatli du`ziliste qarag`animizda jokarg`i qabati onin` metodologiyaliq ha`m uliwma teoriyaliq problemalarin quraydi. Bunnan son`g`i qabatlar ilimnin` orta da`rejesinin` teoriyalarin ha`m qollanba ta`replerin o`z ishine aladi. Usinday eken, sotsialliq filosofiya jokarg`i qabatti qurasa, tarawliq sotsiologiyaliq teoriyalar orta, konkret sotsiologiyaliq izertlewler son`g`i qabatlardi iyeleydi. Sotsialliq filosofiyanin` tariyx ilimi menen ara-qatnasi ha`m usi printsipten kelip shig`adi. Degen menen bul jag`dayda joqarg`i qabatti sotsialliq filosofiya tariyxtin` metodologiyasi yamasa tariyxiy biliwdin` metodologiyasi atli ilimiy distsiplina menen bo`lisedi. Soni da yadta tutiw kerek, tariyxtin` metodologiyaliq problemalarin basinan ayag`ina deyin og`an sa`ykes sotsialliq filosofiyaliq problemalardin` konkretlesiwi (ma`selen, tariyxiy nizamlarda uliwma sotsiologiyaliq nizamlardin` konkretlesiwi) sipatinda qaraw natuwri. Aytayiq, tariyxtin` metodologiyasi da tariyxiy ilimdegi gnoseologiyaliq problemalar menen shug`illanadi. Sotsialliq filosofiyanin` metodologiyaliq funktsiyasi ha`mme ilimler, sonin` ishinde, ta`biyat taniw ilimleri ushin ha`m tiyisli. Ma`selen, bul ilimlerdin` ko`p g`ana problemalari sotsialliq filosofiya ta`repinen ashilg`an nizamlardin` ja`rdemindegi metodologiyaliq tiykarlaw arqali sheshimin tabadi. 53 Sotsialliq filosofiyanin` statusi tuwrali ma`selege qaytadan keletug`in bolsaq, onin` filosofiyaliq bilim sistemasindag`i otnositelli erkinligin biykarlawg`a bolmaydi. Bul sotsialliq filosofiyanin` rawajlaniwinin` ishki logikasinda ko`rinis tabadi. Ja`miyet degenimiz ne degen sorawg`a juwap izlew ko`pten bar. A`lbette ja`miyet-bul adamlardin` jiyindisi dew alimlardi qanaatlandirg`an emes. A`dette ja`miyetti diniy, gumanistlik ha`m idealistlik ha`m materalistlik tu`sindiriwler bar. Bul boyinsha ha`r bir diniy ta`liymat ja`miyette o`z spetsifikasina ilayiq tu`sindiriwine qaramastan onin` tiykarin quday menen baylanistiradi. Ja`miyetti idealistlik tu`sindiriw b. e. sh V a`sirlerden - Fukidu ha`m Gerodotlardan baslanadi. Ja`miyet tuwrali tutas jeterli da`rejede rawajlang`an ta`liymatti Platon o`zinin` «Nizamlar», «Ma`mleket» h. t. b miynetleri arqali qaldirdi. Onnan etatikaliq traditsiya, demek ja`miyetti ma`mleket penen ten`lestiriw ideyasi baslanadi. Platon idealliq ma`mlekettin` u`sh klassi bar o`z modelin islep shiqti. U`sh klass: 1) «filosoflar» basqaradi, 2) a`skerler qorg`aydi, 3) erkin miynetkeshler miynet etedi ha`m qullar (son`g`ilari - qullar ja`miyetten tisqarida esabinda). Aristotel`din` miynetlerinde, ma`selen, «Siyasat» atli shig`armasinda ja`miyetti idealistlik tu`sindiriw o`z rawajlaniwin tapti. Ol ja`miyetlik du`zimnin` u`sh tipin ko`rsetedi: 1) sem`ya, 2) elat, 3) ma`mleket. Bular ierarxiyaliq qatnaslarg`a iye. Ja`miyettin` idealistlik tu`sindiriliwine u`les qosqanlar: T. Gobbs ha`m D. Lokk («ja`miyetlik sha`rtnama» teoriyasi), D. Viko («ma`mlekettin` ha`reketi» ta`liymati), Vol`ter (ha`mme adamlardin` a`zel bastag`i siyasiy ten`ligi ideyasin dag`azaladi), I. Kant (ma`n`gi du`n`ya haqqinda ta`liymat h. t. b). Ja`miyetti idealistlik tu`sindiriw tamamlang`an tu`rinde G. Gegel`din` ta`liymatinda sa`wleleniwin tapti. Onin` pikirinshe, ja`miyetlik rawajlaniwdin` ma`nisi: bul absolyut ideyanin` («mirovoy dux») en jayiwi. XX-a`sirde sotsialliq rawajlaniwdi idealizm pozitsiyasinan tu`sindirgenlerdin` biri - frantsuz alimi Raymon Aron («industrialliq ja`miyet» teoriyasi), amerikali Robert Bill («grajdanliq din» kontseptsiyasi) ha`m onin` watanlasi D. G. Mid («tu`sinetug`in sotsiologiya») h.t.b. XIX a`sirge deyingi araliqta ja`miyetke derlik pu`tinley diniy ha`m idealistlik ko`z-qaraslar hu`kimlik qiliwina qaramastan ko`p g`ana iri oyshillardin` ko`z-qaraslarinda jeke materialistlik ko`z- qaraslar boldi. Olar: Levkipp ha`m Demokrit, L. Feyerbax ha`m N. G. Chernishevskiy. . . Ja`miyetlik rawajlaniwdi materialistlik tu`sindiriwdin` alg`i sha`rtlerinin` qa`liplesiwine ayriqsha u`les qosqan nemets klassikaliq filosofiyasi (I. Kant, G. Gegel`, L. Feyerbax), angliya siyasiy ekonomiyasi (D. Rikardo, A. Smit), Ouen R. , frantsuz sotsial-utopizmi (Sh. Fur`e, A. Sen-Simon). Ja`miyetlik rawajlaniwdin` ken`eytilgen da`rejede materialistlik tu`sindiriliwine K. Marks, F. Engel`s u`lken u`les qosti. XX-a`sirdin` sotsialliq filosofiyasinda materialistlik ideyalardin` rawajlaniwina venger filosofi D. Lukach (1888-1971 j.) ku`shli ta`sir etti. A`lbette ja`miyetke materialistlik ko`z-qaras ha`m bir tekli emes. Ma`selen, onin` stsientistlik bag`dari materializmdi «tariyxiysizlandiriw», «empiriyasizlandiriw», «ideologiyasizlandiriw» joli menen ilimiylik ta`repine qaray burip, tu`sindiriwdi usinadi. Zamanago`y tu`sindiriwlerge diqqat bo`lsek, olar ha`m bir qiyli emes Intuitiv da`rejede ja`miyettin` ne ekenligi tu`sinikli. Degen menen oni aniqlaw za`ru`rligi jeterli. Aytayiq, Emil` Dyurkgeymde ja`miyetti individualliq realliq, Maks Veberde sotsialliq ha`reketlerdin` sistemasi, T. Parsonsta adamlar arasindag`i qatnaslardin` sistemasi dep tu`sindiriwler bar. Ko`p g`ana oyshillarda ja`miyettin` tiykarinda anaw ya minaw printsip (ya bir neshshe printsipler bar). O. Shpannda bul printsip-tutasliq, O. Tofflerde-plyuralizm, U. Rostouda-stadialliq, I. Lumanda- komplekslik, A. P. Sorokinde super sistemaliq, O. Shpenglerde- «turmisti qayg`iriw» h.t.b. Oris alimi E. V. Tadevosyan ja`miyettin` minezlemesin turaqliliq, tutasliq, o`zin-o`zi o`ndiriw, o`zin-o`zi jetilistiriwi, o`zin-o`zi ta`rtipke saliw, o`z-o`zinen rawajlaniw, adamlardin` o`z-ara baylanis ha`m o`z-ara ta`sirinin` ha`m ayriqsha sotsialliq normalardin` ha`m bahaliliqlardin` boliwi menen baylanistiradi. (Qaran`iz: Sotsiologiya M. , 1995. 195 b.). A`lbette ja`miyet ha`r tu`rli ma`niste tu`sindiriliwi mu`mkin: a) materialliq du`n`yanin` rawajlaniwinin` bir bo`legi, ta`biyattan bo`lek, b) adamlardin` ha`m toparlardin` jiyindisi, v) Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|