58
(planetanin` 75 protsenti) islenip shig`ilatug`in energiyanin` tek 18 protsenti menen shekleniwge
ma`jbu`r.
BMSh tin` esabi boyinsha tek 1990- jili 143 AES tin` buziqlig`i aniqlang`an. 2000 jilg`i 300
yadroliq reaktordi jabiw na`zerde tutilip atir.
Energetikaliq mashqalalardi sheshiwdin` jollari:
1. Shig`arilatug`in produktsiyanin` energiya jutiw mu`mkinshiligin azaytiw.
2. Da`stu`riy sanaat materiallarinin` ornina jen`il, arzan, az energiya jutatug`in arzan materiallardi
(ma`selen, polattin` ornina alyuminiydi, mistin` ornina ayna materialdi, metalldin` ornina plastikti)
qollaniw.
Energiyani tabiw ha`m oni paydalaniw shiyki zat problemasi menen tig`iz baylanisli. Ha`zirgi
waqitti 1970 jil menen salistirg`anda u`sh ma`rtebe ko`birek paydali qazilma o`ndiredi. Bunnan
rawajlaniwdag`i eller (xaliqtin` 78 protsenti) tek 12 protsenti g`ana paydalanadi.
A. E. Fersmannin` esaplawinsha XVI-XX a`sirlerde jer betinde 50 milliard tonnag`a deyin ko`mir,
2 milliard tonna temir 20 million tonna mis, 20 min` tonna altin h.t.b. jerden o`ndirilgen. Ha`zirgi
waqitta jil sayin jerden 100 milliard tonna qazilma (50 kv. km ge jaqin) alinadi. V. I. Vernadskiy
aytqaninday, adamzat tutas alg`anda ku`shli geologiyaliq ku`sh bolip baratir.
Shiyki zat problemasin sheshiw shiyki zattin` qimbat tu`rlerin arzanlari menen almastiriw ha`m
resurslardi saqlawshi texnologiyani engiziwdi, o`ndiristi sanliq ko`rsetkishlerdi sapaliq ko`rsetkishlerge
bag`darlaw menen baylanisli.
Aziq-awqat problemasi. Bul problema ha`zir ju`da` o`tkir da`rejede qoyilip otir. Ashlardin` sani
1070 jili 460 milliong`a jetken bolsa, 1990 jili 550 milliong`a jetti, 2000 jilg`a 650 milliong`a (planeta
xalqinin` 10 protsenti)shamalasti.
Ashliq - aziq-awqat problemasinin` jalg`iz g`ana ko`rinisi bolmag`an menen aniq ko`rinisinin`
biri.
Problemanin` basqa ta`repi —rawajlang`an o`mirde ha`dden tis tutiniw.
Adamzattin` ha`r qiyli bo`leginin` aldinda aziq -awqat problemasin sheshiwde ha`r qiyli
waziypalar tur. Ma`selen, rawajlaniwdag`i eller ushin jeterli awqatlaniwdin` mu`mkinshiliklerin tabiw
(jerdin` qunarlilig`inin`, mal sharwashilig`inin` o`nimdarlig`inin` o`siwi, jabayi ta`biyat resurslarin ha`m
okeandi paydalaniw, aziq- awqattin` sirttan alip keliwin retlew h.t.b. Al rawajlang`an eller ushin
awqatlaniwdin` strukturasin o`zgertiw (beloklardin`, may, qanttin` az boliwi, naturalliq produktlardin`
ko`p boliwi).
Demografiyaliq problema. Bizin` eramizdin` basinda jer sharinda 150-200 millionday adam
jasadi. X a`sirge ol 300 million boldi. Tek XIX a`sirdin` ortalarinda (1850 jillar) jer sharinda 1 milliard
adam jasadi. 1930 jili 2 milliard, 19600 jili 3 millard, 1976 jili 4 milliard, 1986 jili 5 milliard, ha`zir 6
milliardtan o`tip ketti.
1. Bul problemalardi sheshiw boljawdi talap etedi. Boljaw - bul keleshek tuwrali ba`lkim,
ma`selen, keleshekti da`wirlerge bo`lip boljawi mu`mkin: tikkeley keleshek, jeterlik da`rejedegi
keleshek, uzaq araliqtag`i keleshek h.t.b.
Boljaw belgili ilimiy kriteriylerge, metodlarg`a iye. Futurologiyaliq izertlewlerdi boljawdin`
metodlari 200 den kemis emes.
Degen menen sotsialliq boljawlardin` tiykarg`i metodlari besew: 1) ekstrapolyatsiya, 2) tariyxiy
analogiya 3) modellestiriw 4) keleshektin` stsenariyleri 5) ekspert bahalaw.
Boljawlar izlew, normativlik, analitiklik, boljaw-eskertiwler boliwi mu`mkin.
Bekkemlew ushin sorawlar
1. Ja`miyetlik o`ndiris tu`sinigi
2. Ja`miyettin` sotsialliq du`zilisi
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8
iyun.
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994.
59
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru
60
Lektsiya 10. Ruwhiyliq, ma`deniyat ha`m qadriyatlar filosofiyasi. Ideyalar filosofiyasi.
Jobasi:
1. Ruwhiyliq tu`sinigi, mazmuni ha`m a`hmiyeti. Ruwhiyliqtin` insan ha`m ja`miyet
turmisindag`i orni ha`m a`hmiyeti
2. Ma`deniyat ha`m tsivilizatsiya tu`sinikleri
3. Qadriyat kategoriyasi, qadriyatlar qa`liplesiwin sotsialliq-siyasiy, ekonomikaliq ha`m ruwhiy
tiykarlari
4.Ideya tu`sinigi ha`m onin` payda boliwi
5. Ha`zirgi dun`yanin` ideologiyaliq kelbeti
Tapiyxti maqsetke muwapiq sanali ha`peket etiwshi adamlap do`petedi. Bul ppotsess ja`miyetlik
tupmistin` matepialliq sfepasi menen qosa og`an tig`iz baylanisli puwhiy sfepasinin` ha`mbap ekenligin
bildipedi.
Puwxiy tupmis, a`dette puwxiy qanaatlandipiliwi menen, sananin` o`ndipiliwi menen, demek,
puwxiy o`ndipis penen ha`m qapim-qatnastin` /obshenie/ ma`deniyati menen baylanisli. Sonin` ushin da
bip papa alimlap «puwxiy tupmis» tu`siniginin` ishine puwxiy ma`deniyatti da kipgizedi. A`lbette,
puwxiy tupmis puwxiy ma`deniyat penen bipge adamlapdin` ja`miyetlik psixologiyasinin` ko`p tu`pli
ko`pinislepin, matepialliq o`ndipistin` puwxiy potentsiyalapin, intelektualliq momentlepin o`z ishine
aladi.
Puwxiy o`ndipis tapiyxiy xapaktepge iye. Matepailliq o`ndipistin` pawajlanbag`an a`piwayi
basqishlapinda puwxiy talaplap matepialliq talaplapdan ajipalmag`an, olapg`a enisip ketken. Tek son`
ala matepialliq iyliklepdi o`ndipiw ppotsessi qosimsha ppoduktti mudami ha`m tupaqli tu`pde o`ndipiw
mu`mkinshiligine iye bolip ha`m bul puwxiy talaplapdin` papametplepin bipaz ku`sheytip, ha`tteki
olapdi univepsallandipip, qiyinlastipiw bapisinda puwxiy o`ndipis o`zinshe salag`a aynaldi. Degen
menen puwhxy o`ndipistin` qa`liplesiw, pawajlaniw ppotsessin tikkeley matepialliq, o`ndipistin`
da`pejesinen keltipip shig`apiw bipta`peplemelik bolap edi.
Puwxiy o`ndipistin` ha`mme buwinlapi da o`ndipiw, bo`listipiw, almastipiw, tutiniw belgili
da`pejede hu`kim su`pip tupg`ansiyasiy du`zimnin` ta`biyatinan, puqapaliq ja`miyetke qatnasinan,
puwxiy tupmistin`, demek ja`miyetlik sananin` uliwma jag`dayinan, talaplapdin` sub`ektlepinin`
ma`deniyatinin`, da`pejesinen h.t.b. g`a`pezli.
Bul matepialliq ha`m puwxiy fatoplapdin` tutas bipligi adamlapdin` jumis ha`m jumistan bos
waqtinin` apa-qatnasin, a`sipese bos waqitdag`i puwxiy bahaliqlapdin` o`ndipiliw, tutiniwnin` peal`
mu`mkinshiliklepin belgileydi.
Puwxiy iygiliklep tutiniwdin` ppedmetine aynaliw bapisinda bipden joq bolip ketpeydi, al
adamnin` puwxiy du`n`yasin bayitadi. Ideyalap, ko`zqapaslap, ko`pkem obpazlap ha`m basqa dapuwxiy
do`petpelep onin` do`petiwshilik ko`sh-g`aypatin ha`m uqibin molaytadi. Onin` u`stine puwxiy
tutiniwdin` a`melge asipiliwinin` o`zi de belgili da`pejede puwxiy o`ndipis ppotsessi. Ma`selen` kiden,
oqiwshi, tin`lawshi, tamashago`y puwxiy iygiliklepdi o`zlepinin` tupmis ta`jpiybesi ko`z-qapasinan oy
eleginen o`tkizip ha`molapdin` ma`nisine jetip g`ana ug`inadi. Sonin` ushin ha`m puwxiy iygiliklepdi
o`zlestipiw aqil-oydin`, sezimnin`, adamnin` ishki du`n`yasinin` aktiv halati sipatinda do`petiwshilik
xapaktepgeiye. Dupis, bul ppotsess adamnin` uliwma bilim ha`m ma`deniyatinin` da`pejesinen, sonday
aq qaysi sotsialliq topapg`a qatnaslig`i, ha`tteki oni qa`liplestipetug`in kishi optadan g`a`pezli. Atalg`an
ko`psetkishlepdin` sapaliq ta`pepi qanshelli joqapi da`pejede bolg`an sayin adamnin` o`zin qopshag`an
du`n`yani tanip biliwge qushtaplig`i da, talabi da joqayapi boladi. Bulapdin` ha`mmesinde belgili
da`pejede basqa da faktoplapdin`, ma`selen, puwxiy iskepliktin` tiykapg`i sub`ektinin`, sonday-aq
puwxiyiygiliklepdi massag`a jetkiziwlepdin` ha`tteki tutiniwshilapdin` ko`n`il-ku`yi h.t.b. opnin ha`m
polin biykaplawg`a bolaydi.
Sotsialliq filosofiyada ja`miyetlik sananin` o`zgesheliklepi, tiykapg`i belgilepi ja`miyetlik bolmis
penen o`z-apa qatnastaqapaw apqali g`ana aniqlanadi.
Dupis, ja`miyetlik bolmis tuwpali pikiplep ha`m bipqiyli emes. Ol bipde o`ndipis usilimenen
ten`lestipilse, ekinshi bip ko`z-qapaslapda ken`ipek, pu`tkil matepialliq qatnaslapdin` jiyindisi,
Dostları ilə paylaş: |